یکی از وظایف اصلی والدین، انتخاب کتاب خوب و مناسب برای کودکان است. کودکان با توجه به ویژگی‌های سنی، تحصیلی و بر اساس پاسخ‌هایی که برای سؤالات و کنجکاوی‌هایشان دریافت می‌کنند؛ چگونگی زندگی، افکار و شخصیت خود را شکل می‌دهند. کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای تربیتی برای کودکان می‌باشد و از آنجایی که کتابخوانی عادتی است که از کودکی در انسان نهادینه می‌گردد، توجه به انتخاب کتاب مناسب برای کودکان و خرید آن می‌تواند زمینه ایجاد انگیزه بیشتر در کودکان برای مطالعه کتاب را فراهم آورد.

انتخاب کتاب برای کودکان به دو شکل اصلی انجام می‌پذیرد. در نوع اول والدین به تنهایی و بدون حضور کودک، اقدام به خرید و انتخاب کتاب می‌نمایند. در نوع دوم والدین همراه کودک به کتابفروشی ها و یا نمایشگاه‌های کتاب می‌روند. در این صورت والدین باید دقت نمایند، موارد مهم در انتخاب کتاب را به صورت مشاوره در اختیار کودک قرار دهند، تا او با نظر خود کتاب‌های مورد علاقه‌اش را انتخاب نماید. توجه داشته باشید که هرگز نباید کودکتان را اجبار به خرید کتاب مورد علاقه خود نمایید؛ بلکه باید کودک با سلیقه خود کتاب‌ها را انتخاب نماید و شما می‌توانید در این کار به او مشاوره بدهید.

نکته ای که بزرگسالان را بطور دائم درگیر خود می‌کند این است که آیا انتخاب‌های آنان درست بوده و یا کودکان نیز از این انتخاب‌ها راضی هستند یا خیر؟ بزرگسالان همیشه از موضع و با اهداف خود دست به انتخاب کتاب می‌زنند، کودکان نیز بر اساس علایق خود کتاب انتخاب می‌نمایند. آنچه اهمیت دارد این است مواضع کودک و والدین به هم نزدیک شود تا بهترین انتخاب برای خرید کتاب صورت پذیرد.

در ادامه شما می‌توانید با نکاتی آشنا شوید که به پدر و مادرها در انتخاب کتاب مناسب برای کودکان، و به نویسندگان و ناشران کتاب‌های کودک برای تألیف و نشر، کمک خواهد کرد.

مواردی که در انتخاب کتاب باید به آن توجه کرد عبارت‌اند از:

۱) جذابیت در بیان مطلب

این موضوع را می‌توان با این سؤال شروع کرد که، آیا محتوای کتاب، مهیج و با مزه و جالب است؟ و یا اینکه جذاب بودن محتوای کتاب چه نقشی در ایجاد علاقه و انگیزه در کودک برای مطالعه کتاب ایجاد می‌نماید؟ باید بدانیم که هر موضوعی را می‌توان برای کودکان توضیح داد و تشریح کرد، اما نکته مهم آن است که این توضیح و تشریح به چه شکلی در محتوای کتاب بیان شود. آنچه که باعث می‌شود کودک علیرغم سختی و خستگی ناشی از مطالعه، کتاب را با اشتیاق ورق بزند و تا آخر بخواند؛ بیان شیرین و با مزه داستان است. کتاب داستان باید مهیج و خنده دار باشد ولی کتاب علمی باید جالب و قابل فهم باشد. مهیج به آن معنی نیست که موضوع کتاب حتماً کارآگاهی و ماجراجویانه باشد، بلکه باید داستان به گونه ای نوشته شده باشد که کودک بدون مقاومت و با اشتیاق فراوان، علاقه مند به مطالعه کتاب تا انتهای آن باشد.

همچنین منظور از موضوع خنده دار و بامزه، موضوعات خنده دار سطحی و کم اهمیت نیست؛ بلکه باید مفهومی را در پس خود انتقال دهد. یک کتاب علمی نیز وقتی جالب و جذاب است، که کسل کننده نباشد و کودک را با اطلاعات و اخبار خود خسته نکند، بلکه موجب شود تا کودک با علاقه کتاب را مطالعه نماید و به دانش خود در آن موضوع بیافزاید.

بزرگسالان و والدین بطور معمول محتوای کتابی را ارزشمند تلقی می‌کنند که درون مایه اخلاقی داشته باشد، حال آنکه کودکان بطور معمول از محتوا و درون مایه آثاری که به نصیحت و هدایت مستقیم بپردازند، دوری می‌جویند. بنابراین نکته مهم در انتخاب محتوا برای کودکان، انتقال غیر مستقیم مضامین ارزشی و اخلاقی و تطابق درون مایه کتاب با نیازهای کودک می‌باشد، که والدین باید به آن توجه نمایند.

جذابیت در بیان محتوا برای گروه‌های سنی کودکان و خردسالان

کودکان در سنین مختلف نیازها و علایق متفاوتی دارند. کودکان پیش دبستانی با کودکان سال‌های پایان دبستان و خردسالان دارای دنیای متفاوت و نیازهای مطالعاتی مخصوص به خود هستند. بسیار اتفاق می‌افتد که پدر و مادری برای کودک پیش دبستانی خود کتابی را انتخاب می‌نمایند که فراتر از ظرفیت‌های شناختی اوست و بیشتر مناسب کودکان دبستانی است و بالعکس. باید توجه داشته داشت یک کتاب ممکن است دارای محتوای مناسب، نثر شیوا، ظاهری جذاب و داستانی دلنشین باشد، ولی برای گروه سنی کودک شما مناسب نباشد، در حالی که همین کتاب برای گروه سنی دیگر، کتاب بسیار مناسبی باشد. انتخاب نادرست کتاب بالاتر و یا کمتر از گروه سنی مناسب کودک، می‌تواند موجب بیزاری و ناراحتی کودک از مطالعه گردد.

کودکان از سن ۶ ماهگی تا ۱۱ سالگی به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

گروه الف: سال‌های قبل از دبستان

گروه ب: سال‌های آغاز دبستان (کلاس‌های اول، دوم و سوم)

گروه ج: سال‌های پایان دبستان (کلاس‌های چهارم و پنجم)

بطور معمول برای گروه سنی الف (به دلیل آنکه کودکان سال به سال تغییرات مختلفی می‌کنند) کتاب‌های آنان بر اساس سن کودکان نیز تقسیم بندی می‌شود و در برخی از کتاب‌ها روی جلد نوشته می‌شود که این کتاب برای گروه سنی الف و چه سنی مناسب است.

ویژگی‌های کودکان گروه الف (قبل از ورود به مدرسه)

کودکان در این دوره پیشرفتی سریع در زبان آموزی دارند و از وزن و قافیه و تکرار الفاظ لذت می‌برند. قصه‌هایی که قطعات تکراری دارند بی اندازه مورد توجه آنان است. این گروه از کودکان دوست دارند خود را به جای قهرمان داستان بگذارند، بنابراین مادر می‌تواند (در زمان خواندن داستان برای کودک) گاهی نام او را به جای شخصیت اصلی داستان به کار ببرد. کودک در این دوره بسیار کنجکاو است و از داستان‌هایی که درباره زندگی روزمره، اسباب بازی‌ها، مردم و حیوانات باشد لذت می‌برد. او سخن گفتن حیوانات، گیاهان و اشیاء را می‌پذیرد و از عوامل تخیلی دلنشین لذت می‌برد.

ویژگی‌های کودکان گروه ب (۷ تا ۱۰ ساله)

در این دوره کودک، خواندن و نوشتن را می‌آموزد و اولین تجربه‌هایش در مطالعه باید لذت بخش و موفقیت آمیز باشد. زبان نگارش کتاب‌های مورد علاقه کودک باید ساده و روان باشد. او در داستان‌ها، احتیاج به پایان خوش و عدالت شاعرانه دارد و حس عدالت طلبی‌اش پرورش می‌یابد. تعداد کتاب‌های خوانده شده، کم کم برای او مهم می‌شود و از جمع آوری کتاب‌ها لذت می‌برد. او از حل معماها و کتاب‌های اسرارآمیز لذت می‌برد، طنز و شوخی نیز برای او لذت بخش است و ماجراهای تخیلی را به خوبی درک می‌کند. در این سنین کودکان در پی یافتن پاسخ برای سؤالات خود هستند. موضوعات مختلف مثل شرح حال‌ها، مردم سرزمین‌های ناشناخته و داستان‌های پرماجرا مورد علاقه این گروه سنی است.

ویژگی‌های کودکان گروه ج (۱۰ و ۱۱ ساله)

در این سنین که سال‌های توجه خاص به تغییرات بدنی است، تفاوت جنسی در کودکان قابل درک است. تفاوت سلیقه در بین پسران و دختران همچنان ادامه می‌یابد. در این مرحله بیشتر از هر وقت دیگر کودکان مطالعه می‌کنند، در حالی که امکان مطالعه یک جانبه، یعنی فقط داستان‌های حیوانات، داستان‌های ماجرایی و یا افسانه‌ها وجود دارد. در این سنین به علت رشد درک زمان و مکان، توجه بیشتری به تاریخ پیدا می‌کنند و به جنبه‌های مختلف یک موضوع می‌توانند بیاندیشند. در اواخر این دوره چون دیگر از والدین تقلید نمی‌کنند، گاهی به مخالفت با آن‌ها بر می‌خیزند، که نباید موجب تعجب و نگرانی والدین قرار گیرد، بلکه باید والدین به نقش همسالان و گروه‌های کلاسی کودک توجه بیشتری داشته باشند.

۲) کیفیت ظاهری کتاب

کتاب باید ظاهری زیبا و کودک پسند داشته باشد. برای کودکان کتاب در درجه اولشی ای است که می‌توان آن را لمس کرد. صفحات و جلد کتاب را می‌توان احساس کرد، می‌توان آن را ورق زد و صفحه معینی از آن را باز کرد. کتابی که دارای صحافی خوبی است، این امکان را می‌دهد که کودک در وضعیت‌های مختلف بدون آسیب جدی به کتاب آن را مطالعه نماید. باید در نظر گرفت که کتاب‌های خوب و مورد علاقه کودک بارها و بارها توسط او خوانده خواهند شد و اگر کتاب دارای صحافی و کاغذ نامناسبی باشد خیلی سریع از دور خارج می‌شود. بنابراین کتاب خوب با کمیت محدود بهتر از کتاب بی کیفیت با کمیت بالا است.

کودکان برای انتخاب کتاب ابتدا جذب ظاهر آن می‌شوند، به عبارتی ارزش گذاری به محتوای کتاب و مطالعه آن از سوی کودک، تا حدود زیادی به ترکیب ظاهری و آراستگی کتاب بستگی دارد.

نکته: دقت نمایید گوشه کتاب‌های کودک گرد باشد تا آسیبی به او نرسد.

زمانی که کودک تصمیم به انتخاب کتابی می‌گیرد، ابتدا به جلد کتاب خیره می‌شود تا بتواند از آن ارتباط بگیرد، او قضاوت درباره خواندنی بودن کتاب را از جلدش آغاز می‌کند. متاسفانه در بیشتر کتاب‌ها از طرح جلدی جذاب، صفحه عنوان و آستر بدرقه مناسب خبری نیست و هیچ ارتباط منطقی بین طرح روی جلد و محتوای کتاب وجود ندارد. این مسئله موجب سردرگمی کودک در انتخاب کتاب مناسب می‌گردد که والدین در این گونه موارد باید کودکان را راهنمایی کنند.

بدون شک قطع و اندازه کتاب در زیبا شدن و خوشایند بودن آن بسیار مؤثر است. ولی در انتخاب قطع کتاب علاوه بر زیبایی به موارد زیر نیز باید دقت نمود:

خصوصیات کودک: کودک بیشتر از کتابی لذت می‌برد، که برای او قابل حمل بوده و نگه داشتن و ورق زدن آن برایش آسان باشد.

کتاب خاص، قطع خاص: بعضی از موضوعات کتاب‌های کودکان به قطع خاصی نیاز دارند. بطور مثال برای کتابی با موضوع وسایل نقلیه بهتر از است از قطع آلبومی استفاده شود و یا برای کتاب‌های مرجع بطور معمول از قطع بزرگ‌تر از معمول استفاده می‌شود تا از قطر و سنگینی کتاب کاسته شود.

در انتها، کیفیت کاغذ استفاده شده در کتاب در جذب کودک و افزایش کیفیت چاپ و استفاده مکرر از کتاب برای کودکان بسیار تاثیرگذار است که باید به آن توجه شود.

۳) تصاویر کتاب

کتاب خردسالان باید پر از تصاویر با رنگ‌های شاد و براق و نوشته‌های کم باشد. البته کتابی که برای کودکان بزرگ‌تر نوشته می‌شود مانند کودکان ۱۰ یا ۱۱ ساله باید به نسبت از تصاویر کمتر و نوشته‌های بیشتری برخوردار باشد. بنابراین وجود تصاویر در کتاب‌های کودکان امری اجتناب ناپذیر است که از روند مطالعه حمایت می‌کند و باید به اندازه کافی از زیبایی و جذابیت برخوردار باشد.

کودکان از طریق تصاویر می‌توانند راحت تر و سریع تر بفهمند که موضوع کتاب در چه مورد است، کدام شخصیت‌ها نقش‌های مهمی دارند، چه کاری می‌کنند و کجا هستند. تصاویر همچنین یک افق معنایی را روی کودکان می‌گشایند که انتظار کلمات خاصی از آن می‌رود. تصاویر می‌توانند موضوع متن را بیان کنند و جهت یابی در مورد اشخاص، عملکردها و اماکن خاص را نشان دهند. در کتاب‌های کودک تصاویر باعث می‌شود که متن کمتری در صفحه نوشته شود و این رابطه تا آنجا پیش می‌رود که کودک در هر صفحه و در کنار یک تصویر، تنها مجبور به خواندن یک جمله باشد، همان طور که در بسیاری از کتاب‌های مصور به چشم می‌خورد.

کارکردهای تصویر در کتاب کودکان عبارت است از:

کمک به درک بهتر موضوع و داستان کتاب.

کمک به تصویرسازی ذهنی کودک از محتوای کتاب.

تصویر، علاقه به متن را در کودک بر می‌انگیزد.

کمک به زیبایی ظاهری و بصری کتاب و جذاب نمودن آن برای کودکان.

کم کردن نوشته‌های اضافی با ارائه مفاهیم مختلف از طریق تصویر در کتاب.

نکته حاضر اهمیت در تصویر کتاب کودک، برقراری ارتباط بین متن و تصویر است. این ارتباط می‌تواند منجر به جذابیت کتاب و در نتیجه علاقمندی کودکان به مطالعه مکرر آن اثر شود.

خلاقیت تصویرساز و آشنایی او با روحیات کودکان می‌تواند در این امر موجب موفقیت در خلق تصاویر جذاب برای کودکان گردد. اهمیت تصویر از آن منظر است که هر تصویر را با ۱۰۰۰ کلمه برابر می‌دانند، پس انتخاب تصاویر درست کمک بزرگی به انتقال مفاهیم کتاب می‌کند. کارشناسان برای تصویر در کتاب کودکان نیز اهمیت ویژه ای قائل‌اند، زیرا کودک اصولاً افکاری تجسمی و تصویری دارد. بنابراین کتاب کودک هم باید از چنین خصیصه ای برخوردار باشد. به تجربه ثابت شده که هرچه سن کودک کمتر باشد، اهمیت کتاب او افزون تر می‌شود. به همین جهت هم، برای گروه‌های سنی پایین، کتاب مصور توصیه شده است. البته نقاشی این گونه کتاب‌ها هم باید روشن و واضح، فاقد ابهام و دارای رنگ‌های زنده و زیبا باشد و نیز تصاویر به تفهیم موضوع کتاب به کودک کمک کند. سبک نقاشی هم باید با سطح رشد کودکان تناسب داشته باشد.

تصاویر در کتاب‌های کودکان باید دارای شرایطی باشند، که عبارت است از:

ارزش هنری داشته باشند: باید به خاطر داشت که تصاویر در کتاب‌های کودکان، بخصوص در کتاب‌های تصویری بیش از متن در تربیت ذوق و حس زیباپسندی خوانندگان مؤثر هستند.

پرورش ذوق کودک: تصاویر باید زیبا و پرورش دهندهٔ ذوق و خلاقیت سازنده کودکان باشد. کودکان تصاویر کودکانه را نمی‌پسندند و بیشتر دوست دارند احساس کنند که، هنرمند برای فهم هنری آن‌ها ارزش قائل است.

پرهیز از رنگ آمیزی تند و زننده: بر خلاف عقیده متداول، که بچه‌ها از رنگ آمیزی تند لذت می‌برند، تحقیقات نشان داده که هماهنگی رنگ‌ها و تصاویر در مورد کودکان بیش از رنگ‌های تند و متنوع مؤثر است.

انطباق با موضوع کتاب: گویایی و وضوح تصاویر و انطباق آن با موضوع کتاب مسئله بسیار مهمی است، زیرا تصاویر در کتاب‌های کودکان در واقع کلید درک مفاهیم هستند، بخصوص در کتاب‌های غیر داستانی و کتاب‌های تصویری برای کودکانی که هنوز کتاب نمی‌خوانند؛ بسیار حائز اهمیت است. تصویرها و موضوع باید چنان منطبق و همزمان تدوین و تنظیم شده باشند که بزرگسالان موضوع، و خردسالان تصویرها را بخوانند. از این رو کودکان ترجیح می‌دهند که تصویر در همان صفحه یا مقابل همان داستانی باشد که شرح داده می‌شود.

تصاویر متناسب با درک اطفال: تصاویر باید متناسب با درک اطفال باشد، زیرا درک کودکان در سنین مختلف و احتیاجات روانی آنان در زمان‌های گوناگون فرق می‌کند. خردسالان بسیار واقع بین هستند و در نتیجه از تصویری لذت می‌برند که به طبیعت و آنچه برایشان آشناست بیشتر شباهت دارد. از طرح‌های عجیب و در هم تنیده چیزی نمی‌فهمند، زیرا تجربه ای ندارند.

لذت بخشی تصاویر: همان گونه که ما انتظار داریم خواندن متن به کودک لذت تجربهٔ آثار ادبی را بدهد؛ از تصویر نیز انتظار داریم که کودک را در لذت‌های بصری و هنری خود سهیم کند و در عین حال ذائقه هنری او را پرورش دهد.

۴) نثر روان و شیوا

یکی دیگر از مهم‌ترین مباحث در انتخاب کتاب کودک، نثر روان و زیبای کودکانه و فونت قلم نوشتاری مناسب است. دقت در این موضوع موجب علاقه و رغبت کودکان به مطالعه می‌گردد. به لحاظ نوشتاری شیوه‌های مختلف نگارش وجود دارد، ولی کودکان در ابتدا به یک خط واضح، خوانا و به اندازه کافی درشت نیاز دارند.

بهترین تجربه در ارتباط با شیوهٔ نگارش برای مبتدیان، نگارش ساده چاپی است. در این نوع نگارش حروف الفبا به همان شکلی نوشته می‌شوند که کودکان آموخته‌اند. از آنجا که امروزه همهٔ کودکان در مدارس خواندن و نوشتن خط و متون چاپی را فرا می‌گیرند و تحریری نوشتن را بعدها می‌آموزند، بهتر است کتابی را که شما برای کودک انتخاب می‌کنید از خط درسی او تبعیت نماید.

کودکان در ابتدا به خط و نوشته ای احتیاج دارند که از درشتی و اندازه کافی برخوردار باشد و به تدریج با پیشرفت توانایی‌های کودک در خواندن اندازهٔ فونت کلمات می‌تواند کوچک تر شود. ولی اصل کلی در انتخاب اندازهٔ فونت آن است که نباید خیلی کوچک و ریز باشند و چشم به راحتی بتواند آن‌ها را از هم متمایز کند. همچنین اگر کلمات بیش از اندازه درشت باشند سرعت مطالعه را کاهش داده و موجب خستگی زودرس برای مطالعه کننده و در آینده موجب عادت به کلمات درشت برای کودک می‌گردد. برای کودکان اندازهٔ فونت بین ۱۴ و ۱۶ است.

فاصله سطرها نیز در انتخاب کتاب کودک باید مورد توجه قرار گیرد. نزدیک بودن بیش از اندازه سطرهای کتاب به یکدیگر، کودکان را در خواندن کتاب دچار مشکل می‌کند. در کتاب‌های مخصوص کودکان فاصلهٔ سطرهای کتاب و همچنین فاصلهٔ واژه‌ها از یکدیگر باید به اندازه کافی زیاد باشد تا در خواندن سطرها، سطر بعدی جا نیفتاده و خوانده شود.

اندازه هر سطر نیز باید متناسب با سطح و توانایی کودک باشد. کودکان به سطرهای کوتاه و با معنی نیاز دارند، سطرهای طولانی و جملات پیچیده برای کودک مناسب نیست، زیرا برای درک مفهوم جمله، کودک باید گروه‌های کلمات مربوط به هم را که ساختار یک جمله را تشکیل می‌دهند درک کند.

۵) توجه به علایق و سلیقه کودکان

یکی دیگر از مهم‌ترین شاخص‌ها در انتخاب کتاب مناسب برای کودکان در نظر گرفتن علاقه و سلیقه کودکان است. انتخاب کتاب نباید به نحوی باشد که کودک احساس نماید، والدین بدون توجه به خواست و علاقه او کتاب‌های مورد نیاز او را تهیه می‌نمایند؛ چرا که شرط اصلی در مطالعه یک کتاب، علاقه و انگیزه برای آن اثر است و قطعاً کتابی که مورد علاقه کودک نباشد نمی‌تواند انگیزه ای برای مطالعه ایجاد نماید.

اصرار به کودک برای انتخاب و مطالعه کتابی خاص، نتیجه معکوس دارد و موجب آزردگی و عدم رغبت کودکان به مطالعه می‌شود، لذا بهترین شیوه در لحاظ کردن سلیقه کودکان، مشارکت آنان در خرید کتاب است. بهتر است به هنگام حضور در نمایشگاه‌های کتاب و کتابفروشی های مختلف، کودک را به همراه خود ببریم تا در زمان خرید به صورت غیر مستقیم به او مشاوره دهیم تا او با اختیار خود اقدام به انتخاب کتاب نماید.

مشخصات کتاب‌های مورد علاقه کودکان عبارت است از:

تطابق با درک و فهم کودک: کودکان به کتاب‌هایی علاقه مند هستند که مطابق درک و فهم آنان نوشته شده باشد. برای انجام این امر شناخت کودکان و ویژگی‌های منحصر به فرد او امری ضروری است. برخی از کودکان نسبت به کودکان همسن خود جلوتر هستند و برخی دیگر درک پایین تری دارند لذا کتاب باید بر اساس ویژگی و توانایی خاص آن کودک انتخاب شود.

ارتباط موضوع با محیط زندگی کودک: ملموس بودن موضوع و اتفاقات برای کودک می‌تواند در جذب و علاقه کودک به کتاب نقش مهمی داشته باشد.

هیجان انگیز بوده و به حیوانات اطراف کودک مربوط باشد: چون کودک حیوانات و موضوعات هیجان انگیز را دوست دارد، بنابراین مطالب کتابی که به زندگی حیوانات، مخصوصاً حیواناتی که در محیط او زندگی می‌کنند، می‌تواند برای او جذاب باشد و نیز با داشتن حوادث و اتفاقات مهیج، نیاز به هیجان کودک را ارضاء کند.

سبک نگارش ساده و قابل فهم: شیوه و سبک نگارش در جذب و علاقه کودکان بسیار تاثیرگذار است. کتابی که به زبان ساده و قابل فهم برای کودک نوشته شده و دارای عبارات کوتاه و درست می‌باشد برای کودک مفیدتر است.

شادی و نشاط کودک: محتوای کتابی که در کودک شادی ایجاد کند و یا پایان خوشایند و مسرت بخشی داشته باشد، بیشتر مورد توجه کودک است. بنابراین قهرمان داستان کتاب کودک نباید بمیرد، مغلوب شود و یا مرتکب اشتباه جبران ناپذیری گردد، زیرا کودک به قهرمان داستان علاقه مند است و خود را جای او می‌گذارد و حاضر نیست شکست، مرگ و خطای جبران ناپذیر او را به چشم ببیند.

پرهیز از نصیحت و انتقال مستقیم مفاهیم: کودکان دوست دارند مفاهیم اخلاقی و ارزشی به صورت غیر مستقیم به آن‌ها انتقال داده شود. مطالبی که به صورت نصیحت و بطور مستقیم به آن‌ها گفته شود با استقبال آن مواجه نمی‌شود.

۶) توجه به محتوای کتاب

محتوای کتاب باید دارای مطالب آموزشی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در موضوعات مختلف، همچون ارزش‌های اخلاقی، فرهنگی، ملی، مذهبی و علمی باشد. بطور مثال برای اینکه کودک در آینده انسانی موفق و ارزشمند برای جامعه و خانواده خود باشد، باید بسیاری از ارزش‌های اخلاقی مثل شجاعت، ایثار، گذشت، نوع دوستی، مهرورزی و… را با مطالعه داستان‌ها و یا کتاب‌های مختلفی که این ارزش‌ها را به صورت غیر مستقیم ارائه می‌نمایند، آموزش ببیند.

انتخاب کتابی با موضوعات منفی و غیر ارزشی و نامناسب می‌تواند تاثیرات منفی در بلندمدت به لحاظ تغییر ارزش‌های انسانی در کودک ایجاد نماید. بطور مثال کتاب‌هایی که بیش از اندازه به خشونت و زد و خورد می‌پردازد و محوریت داستان و شخصیت اصلی آن فردی خشن و زورگو است، می‌تواند موجب تغییر رفتار کودکان به سمت خشونت و پرخاشگری شود.

شخصیت‌های بکار رفته در داستان و یا محتوای کتاب باید به گونه ای انتخاب شود که در مرحله اول بتواند با کودک ارتباط و انس برقرار نماید و در مرحله بعد تصمیمات درست خود را در موقعیت‌های مختلف به کودک آموزش دهد. شخصیت‌ها باید شجاعانه برای زنده ماندن و موفقیت تلاش کرده و در تمام مراحل از اصول و ارزش‌های اخلاقی پیروی کنند.

مطالب ارائه شده در کتاب کودک باید در سطح فهم کودکان باشد یعنی نیازها، تجربه‌ها و توانایی‌های هر گروه سنی را مورد توجه کامل قرار داده باشد. چنین کتابی باید آموزش‌های غیر مستقیم را بیشتر مد نظر داشته و کمتر حاوی شعارها، پندها و اندرزهای مستقیم باشد. بیان کتاب کودک هم باید یکدست و منسجم بوده و پیام آن تکراری، ضعیف یا بدآموز نباشد.

هرگاه کتاب کودک ترجمه ای از یک متن است، یا بخشی از متن یک کتاب در آن آورده شده، باید به دقت و صحت آن اطمینان داشت. همچنان که در یک کتاب خوب کودک، نباید اثری از اقتباس‌های نابجا و بازنویسی‌های نامتناسب، به چشم بیاید. برای کودکان بویژه در گروه‌های سنی پایین، بهتر است در حد امکان، از کلمه‌ها و جمله‌های موزون استفاده شود و این کلمه‌ها و جمله‌ها، به اندازه کافی و لازم، در سرتاسر کتاب تکرار شود. بطورکلی چگونگی شکل و ظرفیت ارائه و محتوای کتاب‌های کودکان و نوجوانان باید به گونه ای باشد که آن‌ها را به مطالعه ترغیب و تشویق کند، نه اینکه آنان را نسبت به خواندن هر کتاب دیگری هم دلسرد نماید.

عامل مهم دیگر در بررسی محتوای کتاب رعایت خلاقیت نویسنده و تصویرگر کتاب در نگارش و تصویرسازی موضوعات است. محتوای خلاقانه موجب می‌شود که، خواندن کتاب برای کودک هیجان انگیز و جالب باشد. رعایت خلاقیت در بیان موضوعات کتاب، شخصیت پردازی، باورپذیری و حل مشکلات و دغدغه‌های شخصیت اصلی کتاب، می‌تواند در جذابیت و علاقه مندی کودک برای مطالعه مکرر آن اثر تاثیرگذار باشد.

بهتر است کتاب در آغاز با ارائه اطلاعات مختصر در زمینه شخصیت اصلی داستان، اسامی و محل زندگی آنان، کودک را وارد محتوای کتاب نماید. اطلاعات اضافی موجب خستگی و عدم جذابیت کتاب می‌گردد. پس بهتر است برای انتخاب کتاب چند خط اول کتاب توسط والدین مطالعه گردد تا میزان جذابیت آغاز کتاب مشخص گردد.

نکته: دقت در صفحه عنوان کتاب، فهرست مندرجات و مطالعه مختصر مقدمه کتاب کمک بزرگی به انتخاب کتاب خواهد نمود. اولین گام در بررسی یک کتاب مطالعه فهرست مندرجات و صفحه عنوان کتاب می‌باشد که به نوعی نقشه راهنمای کتاب می‌باشد.

۷) تعداد صفحات

تعداد صفحات کتاب از شاخص‌های مهم انتخاب کتاب است. کتاب‌هایی که دارای نوشته و عکس بطور همزمان می‌باشند، باید بین ۲۵ تا ۳۵ صفحه باشند و کتاب‌های مصور برای خردسالان که فاقد نوشته می‌باشند، نباید بیشتر از ۱۶ صفحه باشند. کتاب‌هایی که دارای صفحات زیاد و خارج از حوصله کودک می‌باشند زمینه لازم را برای خستگی و در نهایت عدم علاقه کودک به مطالعه را فراهم می‌آورند.

با افزایش سن کودک و عبور از کودکی به نوجوانی به ترتیب تعداد صفحات کتاب نیز باید افزایش یابد. بطور مشخص کودکانی که در مراحل اولیه انس و ارتباط با کتاب قرار دارند از مطالعه کتاب‌های با صفحات و نوشتار زیاد احساس خستگی و دل زدگی می‌نمایند. بهتر است در این موارد از کتاب‌هایی که صفحات و نوشته‌های کمتر و تصاویر بیشتر بهره می‌گیرند، استفاده نمود.

یکی از وظایف اصلی والدین، انتخاب کتاب خوب و مناسب برای کودکان است. کودکان با توجه به ویژگی‌های سنی، تحصیلی و بر اساس پاسخ‌هایی که برای سؤالات و کنجکاوی‌هایشان دریافت می‌کنند؛ چگونگی زندگی، افکار و شخصیت خود را شکل می‌دهند. کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای تربیتی برای کودکان می‌باشد و از آنجایی که کتابخوانی عادتی است که از کودکی در انسان نهادینه می‌گردد، توجه به انتخاب کتاب مناسب برای کودکان و خرید آن می‌تواند زمینه ایجاد انگیزه بیشتر در کودکان برای مطالعه کتاب را فراهم آورد.

انتخاب کتاب برای کودکان به دو شکل اصلی انجام می‌پذیرد. در نوع اول والدین به تنهایی و بدون حضور کودک، اقدام به خرید و انتخاب کتاب می‌نمایند. در نوع دوم والدین همراه کودک به کتابفروشی ها و یا نمایشگاه‌های کتاب می‌روند. در این صورت والدین باید دقت نمایند، موارد مهم در انتخاب کتاب را به صورت مشاوره در اختیار کودک قرار دهند، تا او با نظر خود کتاب‌های مورد علاقه‌اش را انتخاب نماید. توجه داشته باشید که هرگز نباید کودکتان را اجبار به خرید کتاب مورد علاقه خود نمایید؛ بلکه باید کودک با سلیقه خود کتاب‌ها را انتخاب نماید و شما می‌توانید در این کار به او مشاوره بدهید.

نکته ای که بزرگسالان را بطور دائم درگیر خود می‌کند این است که آیا انتخاب‌های آنان درست بوده و یا کودکان نیز از این انتخاب‌ها راضی هستند یا خیر؟ بزرگسالان همیشه از موضع و با اهداف خود دست به انتخاب کتاب می‌زنند، کودکان نیز بر اساس علایق خود کتاب انتخاب می‌نمایند. آنچه اهمیت دارد این است مواضع کودک و والدین به هم نزدیک شود تا بهترین انتخاب برای خرید کتاب صورت پذیرد.

در ادامه شما می‌توانید با نکاتی آشنا شوید که به پدر و مادرها در انتخاب کتاب مناسب برای کودکان، و به نویسندگان و ناشران کتاب‌های کودک برای تألیف و نشر، کمک خواهد کرد.

مواردی که در انتخاب کتاب باید به آن توجه کرد عبارت‌اند از:

۱) جذابیت در بیان مطلب

این موضوع را می‌توان با این سؤال شروع کرد که، آیا محتوای کتاب، مهیج و با مزه و جالب است؟ و یا اینکه جذاب بودن محتوای کتاب چه نقشی در ایجاد علاقه و انگیزه در کودک برای مطالعه کتاب ایجاد می‌نماید؟ باید بدانیم که هر موضوعی را می‌توان برای کودکان توضیح داد و تشریح کرد، اما نکته مهم آن است که این توضیح و تشریح به چه شکلی در محتوای کتاب بیان شود. آنچه که باعث می‌شود کودک علیرغم سختی و خستگی ناشی از مطالعه، کتاب را با اشتیاق ورق بزند و تا آخر بخواند؛ بیان شیرین و با مزه داستان است. کتاب داستان باید مهیج و خنده دار باشد ولی کتاب علمی باید جالب و قابل فهم باشد. مهیج به آن معنی نیست که موضوع کتاب حتماً کارآگاهی و ماجراجویانه باشد، بلکه باید داستان به گونه ای نوشته شده باشد که کودک بدون مقاومت و با اشتیاق فراوان، علاقه مند به مطالعه کتاب تا انتهای آن باشد.

همچنین منظور از موضوع خنده دار و بامزه، موضوعات خنده دار سطحی و کم اهمیت نیست؛ بلکه باید مفهومی را در پس خود انتقال دهد. یک کتاب علمی نیز وقتی جالب و جذاب است، که کسل کننده نباشد و کودک را با اطلاعات و اخبار خود خسته نکند، بلکه موجب شود تا کودک با علاقه کتاب را مطالعه نماید و به دانش خود در آن موضوع بیافزاید.

بزرگسالان و والدین بطور معمول محتوای کتابی را ارزشمند تلقی می‌کنند که درون مایه اخلاقی داشته باشد، حال آنکه کودکان بطور معمول از محتوا و درون مایه آثاری که به نصیحت و هدایت مستقیم بپردازند، دوری می‌جویند. بنابراین نکته مهم در انتخاب محتوا برای کودکان، انتقال غیر مستقیم مضامین ارزشی و اخلاقی و تطابق درون مایه کتاب با نیازهای کودک می‌باشد، که والدین باید به آن توجه نمایند.

جذابیت در بیان محتوا برای گروه‌های سنی کودکان و خردسالان

کودکان در سنین مختلف نیازها و علایق متفاوتی دارند. کودکان پیش دبستانی با کودکان سال‌های پایان دبستان و خردسالان دارای دنیای متفاوت و نیازهای مطالعاتی مخصوص به خود هستند. بسیار اتفاق می‌افتد که پدر و مادری برای کودک پیش دبستانی خود کتابی را انتخاب می‌نمایند که فراتر از ظرفیت‌های شناختی اوست و بیشتر مناسب کودکان دبستانی است و بالعکس. باید توجه داشته داشت یک کتاب ممکن است دارای محتوای مناسب، نثر شیوا، ظاهری جذاب و داستانی دلنشین باشد، ولی برای گروه سنی کودک شما مناسب نباشد، در حالی که همین کتاب برای گروه سنی دیگر، کتاب بسیار مناسبی باشد. انتخاب نادرست کتاب بالاتر و یا کمتر از گروه سنی مناسب کودک، می‌تواند موجب بیزاری و ناراحتی کودک از مطالعه گردد.

کودکان از سن ۶ ماهگی تا ۱۱ سالگی به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

گروه الف: سال‌های قبل از دبستان

گروه ب: سال‌های آغاز دبستان (کلاس‌های اول، دوم و سوم)

گروه ج: سال‌های پایان دبستان (کلاس‌های چهارم و پنجم)

بطور معمول برای گروه سنی الف (به دلیل آنکه کودکان سال به سال تغییرات مختلفی می‌کنند) کتاب‌های آنان بر اساس سن کودکان نیز تقسیم بندی می‌شود و در برخی از کتاب‌ها روی جلد نوشته می‌شود که این کتاب برای گروه سنی الف و چه سنی مناسب است.

ویژگی‌های کودکان گروه الف (قبل از ورود به مدرسه)

کودکان در این دوره پیشرفتی سریع در زبان آموزی دارند و از وزن و قافیه و تکرار الفاظ لذت می‌برند. قصه‌هایی که قطعات تکراری دارند بی اندازه مورد توجه آنان است. این گروه از کودکان دوست دارند خود را به جای قهرمان داستان بگذارند، بنابراین مادر می‌تواند (در زمان خواندن داستان برای کودک) گاهی نام او را به جای شخصیت اصلی داستان به کار ببرد. کودک در این دوره بسیار کنجکاو است و از داستان‌هایی که درباره زندگی روزمره، اسباب بازی‌ها، مردم و حیوانات باشد لذت می‌برد. او سخن گفتن حیوانات، گیاهان و اشیاء را می‌پذیرد و از عوامل تخیلی دلنشین لذت می‌برد.

ویژگی‌های کودکان گروه ب (۷ تا ۱۰ ساله)

در این دوره کودک، خواندن و نوشتن را می‌آموزد و اولین تجربه‌هایش در مطالعه باید لذت بخش و موفقیت آمیز باشد. زبان نگارش کتاب‌های مورد علاقه کودک باید ساده و روان باشد. او در داستان‌ها، احتیاج به پایان خوش و عدالت شاعرانه دارد و حس عدالت طلبی‌اش پرورش می‌یابد. تعداد کتاب‌های خوانده شده، کم کم برای او مهم می‌شود و از جمع آوری کتاب‌ها لذت می‌برد. او از حل معماها و کتاب‌های اسرارآمیز لذت می‌برد، طنز و شوخی نیز برای او لذت بخش است و ماجراهای تخیلی را به خوبی درک می‌کند. در این سنین کودکان در پی یافتن پاسخ برای سؤالات خود هستند. موضوعات مختلف مثل شرح حال‌ها، مردم سرزمین‌های ناشناخته و داستان‌های پرماجرا مورد علاقه این گروه سنی است.

ویژگی‌های کودکان گروه ج (۱۰ و ۱۱ ساله)

در این سنین که سال‌های توجه خاص به تغییرات بدنی است، تفاوت جنسی در کودکان قابل درک است. تفاوت سلیقه در بین پسران و دختران همچنان ادامه می‌یابد. در این مرحله بیشتر از هر وقت دیگر کودکان مطالعه می‌کنند، در حالی که امکان مطالعه یک جانبه، یعنی فقط داستان‌های حیوانات، داستان‌های ماجرایی و یا افسانه‌ها وجود دارد. در این سنین به علت رشد درک زمان و مکان، توجه بیشتری به تاریخ پیدا می‌کنند و به جنبه‌های مختلف یک موضوع می‌توانند بیاندیشند. در اواخر این دوره چون دیگر از والدین تقلید نمی‌کنند، گاهی به مخالفت با آن‌ها بر می‌خیزند، که نباید موجب تعجب و نگرانی والدین قرار گیرد، بلکه باید والدین به نقش همسالان و گروه‌های کلاسی کودک توجه بیشتری داشته باشند.

۲) کیفیت ظاهری کتاب

کتاب باید ظاهری زیبا و کودک پسند داشته باشد. برای کودکان کتاب در درجه اولشی ای است که می‌توان آن را لمس کرد. صفحات و جلد کتاب را می‌توان احساس کرد، می‌توان آن را ورق زد و صفحه معینی از آن را باز کرد. کتابی که دارای صحافی خوبی است، این امکان را می‌دهد که کودک در وضعیت‌های مختلف بدون آسیب جدی به کتاب آن را مطالعه نماید. باید در نظر گرفت که کتاب‌های خوب و مورد علاقه کودک بارها و بارها توسط او خوانده خواهند شد و اگر کتاب دارای صحافی و کاغذ نامناسبی باشد خیلی سریع از دور خارج می‌شود. بنابراین کتاب خوب با کمیت محدود بهتر از کتاب بی کیفیت با کمیت بالا است.

کودکان برای انتخاب کتاب ابتدا جذب ظاهر آن می‌شوند، به عبارتی ارزش گذاری به محتوای کتاب و مطالعه آن از سوی کودک، تا حدود زیادی به ترکیب ظاهری و آراستگی کتاب بستگی دارد.

نکته: دقت نمایید گوشه کتاب‌های کودک گرد باشد تا آسیبی به او نرسد.

زمانی که کودک تصمیم به انتخاب کتابی می‌گیرد، ابتدا به جلد کتاب خیره می‌شود تا بتواند از آن ارتباط بگیرد، او قضاوت درباره خواندنی بودن کتاب را از جلدش آغاز می‌کند. متاسفانه در بیشتر کتاب‌ها از طرح جلدی جذاب، صفحه عنوان و آستر بدرقه مناسب خبری نیست و هیچ ارتباط منطقی بین طرح روی جلد و محتوای کتاب وجود ندارد. این مسئله موجب سردرگمی کودک در انتخاب کتاب مناسب می‌گردد که والدین در این گونه موارد باید کودکان را راهنمایی کنند.

بدون شک قطع و اندازه کتاب در زیبا شدن و خوشایند بودن آن بسیار مؤثر است. ولی در انتخاب قطع کتاب علاوه بر زیبایی به موارد زیر نیز باید دقت نمود:

خصوصیات کودک: کودک بیشتر از کتابی لذت می‌برد، که برای او قابل حمل بوده و نگه داشتن و ورق زدن آن برایش آسان باشد.

کتاب خاص، قطع خاص: بعضی از موضوعات کتاب‌های کودکان به قطع خاصی نیاز دارند. بطور مثال برای کتابی با موضوع وسایل نقلیه بهتر از است از قطع آلبومی استفاده شود و یا برای کتاب‌های مرجع بطور معمول از قطع بزرگ‌تر از معمول استفاده می‌شود تا از قطر و سنگینی کتاب کاسته شود.

در انتها، کیفیت کاغذ استفاده شده در کتاب در جذب کودک و افزایش کیفیت چاپ و استفاده مکرر از کتاب برای کودکان بسیار تاثیرگذار است که باید به آن توجه شود.

۳) تصاویر کتاب

کتاب خردسالان باید پر از تصاویر با رنگ‌های شاد و براق و نوشته‌های کم باشد. البته کتابی که برای کودکان بزرگ‌تر نوشته می‌شود مانند کودکان ۱۰ یا ۱۱ ساله باید به نسبت از تصاویر کمتر و نوشته‌های بیشتری برخوردار باشد. بنابراین وجود تصاویر در کتاب‌های کودکان امری اجتناب ناپذیر است که از روند مطالعه حمایت می‌کند و باید به اندازه کافی از زیبایی و جذابیت برخوردار باشد.

کودکان از طریق تصاویر می‌توانند راحت تر و سریع تر بفهمند که موضوع کتاب در چه مورد است، کدام شخصیت‌ها نقش‌های مهمی دارند، چه کاری می‌کنند و کجا هستند. تصاویر همچنین یک افق معنایی را روی کودکان می‌گشایند که انتظار کلمات خاصی از آن می‌رود. تصاویر می‌توانند موضوع متن را بیان کنند و جهت یابی در مورد اشخاص، عملکردها و اماکن خاص را نشان دهند. در کتاب‌های کودک تصاویر باعث می‌شود که متن کمتری در صفحه نوشته شود و این رابطه تا آنجا پیش می‌رود که کودک در هر صفحه و در کنار یک تصویر، تنها مجبور به خواندن یک جمله باشد، همان طور که در بسیاری از کتاب‌های مصور به چشم می‌خورد.

کارکردهای تصویر در کتاب کودکان عبارت است از:

کمک به درک بهتر موضوع و داستان کتاب.

کمک به تصویرسازی ذهنی کودک از محتوای کتاب.

تصویر، علاقه به متن را در کودک بر می‌انگیزد.

کمک به زیبایی ظاهری و بصری کتاب و جذاب نمودن آن برای کودکان.

کم کردن نوشته‌های اضافی با ارائه مفاهیم مختلف از طریق تصویر در کتاب.

نکته حاضر اهمیت در تصویر کتاب کودک، برقراری ارتباط بین متن و تصویر است. این ارتباط می‌تواند منجر به جذابیت کتاب و در نتیجه علاقمندی کودکان به مطالعه مکرر آن اثر شود.

خلاقیت تصویرساز و آشنایی او با روحیات کودکان می‌تواند در این امر موجب موفقیت در خلق تصاویر جذاب برای کودکان گردد. اهمیت تصویر از آن منظر است که هر تصویر را با ۱۰۰۰ کلمه برابر می‌دانند، پس انتخاب تصاویر درست کمک بزرگی به انتقال مفاهیم کتاب می‌کند. کارشناسان برای تصویر در کتاب کودکان نیز اهمیت ویژه ای قائل‌اند، زیرا کودک اصولاً افکاری تجسمی و تصویری دارد. بنابراین کتاب کودک هم باید از چنین خصیصه ای برخوردار باشد. به تجربه ثابت شده که هرچه سن کودک کمتر باشد، اهمیت کتاب او افزون تر می‌شود. به همین جهت هم، برای گروه‌های سنی پایین، کتاب مصور توصیه شده است. البته نقاشی این گونه کتاب‌ها هم باید روشن و واضح، فاقد ابهام و دارای رنگ‌های زنده و زیبا باشد و نیز تصاویر به تفهیم موضوع کتاب به کودک کمک کند. سبک نقاشی هم باید با سطح رشد کودکان تناسب داشته باشد.

تصاویر در کتاب‌های کودکان باید دارای شرایطی باشند، که عبارت است از:

ارزش هنری داشته باشند: باید به خاطر داشت که تصاویر در کتاب‌های کودکان، بخصوص در کتاب‌های تصویری بیش از متن در تربیت ذوق و حس زیباپسندی خوانندگان مؤثر هستند.

پرورش ذوق کودک: تصاویر باید زیبا و پرورش دهندهٔ ذوق و خلاقیت سازنده کودکان باشد. کودکان تصاویر کودکانه را نمی‌پسندند و بیشتر دوست دارند احساس کنند که، هنرمند برای فهم هنری آن‌ها ارزش قائل است.

پرهیز از رنگ آمیزی تند و زننده: بر خلاف عقیده متداول، که بچه‌ها از رنگ آمیزی تند لذت می‌برند، تحقیقات نشان داده که هماهنگی رنگ‌ها و تصاویر در مورد کودکان بیش از رنگ‌های تند و متنوع مؤثر است.

انطباق با موضوع کتاب: گویایی و وضوح تصاویر و انطباق آن با موضوع کتاب مسئله بسیار مهمی است، زیرا تصاویر در کتاب‌های کودکان در واقع کلید درک مفاهیم هستند، بخصوص در کتاب‌های غیر داستانی و کتاب‌های تصویری برای کودکانی که هنوز کتاب نمی‌خوانند؛ بسیار حائز اهمیت است. تصویرها و موضوع باید چنان منطبق و همزمان تدوین و تنظیم شده باشند که بزرگسالان موضوع، و خردسالان تصویرها را بخوانند. از این رو کودکان ترجیح می‌دهند که تصویر در همان صفحه یا مقابل همان داستانی باشد که شرح داده می‌شود.

تصاویر متناسب با درک اطفال: تصاویر باید متناسب با درک اطفال باشد، زیرا درک کودکان در سنین مختلف و احتیاجات روانی آنان در زمان‌های گوناگون فرق می‌کند. خردسالان بسیار واقع بین هستند و در نتیجه از تصویری لذت می‌برند که به طبیعت و آنچه برایشان آشناست بیشتر شباهت دارد. از طرح‌های عجیب و در هم تنیده چیزی نمی‌فهمند، زیرا تجربه ای ندارند.

لذت بخشی تصاویر: همان گونه که ما انتظار داریم خواندن متن به کودک لذت تجربهٔ آثار ادبی را بدهد؛ از تصویر نیز انتظار داریم که کودک را در لذت‌های بصری و هنری خود سهیم کند و در عین حال ذائقه هنری او را پرورش دهد.

۴) نثر روان و شیوا

یکی دیگر از مهم‌ترین مباحث در انتخاب کتاب کودک، نثر روان و زیبای کودکانه و فونت قلم نوشتاری مناسب است. دقت در این موضوع موجب علاقه و رغبت کودکان به مطالعه می‌گردد. به لحاظ نوشتاری شیوه‌های مختلف نگارش وجود دارد، ولی کودکان در ابتدا به یک خط واضح، خوانا و به اندازه کافی درشت نیاز دارند.

بهترین تجربه در ارتباط با شیوهٔ نگارش برای مبتدیان، نگارش ساده چاپی است. در این نوع نگارش حروف الفبا به همان شکلی نوشته می‌شوند که کودکان آموخته‌اند. از آنجا که امروزه همهٔ کودکان در مدارس خواندن و نوشتن خط و متون چاپی را فرا می‌گیرند و تحریری نوشتن را بعدها می‌آموزند، بهتر است کتابی را که شما برای کودک انتخاب می‌کنید از خط درسی او تبعیت نماید.

کودکان در ابتدا به خط و نوشته ای احتیاج دارند که از درشتی و اندازه کافی برخوردار باشد و به تدریج با پیشرفت توانایی‌های کودک در خواندن اندازهٔ فونت کلمات می‌تواند کوچک تر شود. ولی اصل کلی در انتخاب اندازهٔ فونت آن است که نباید خیلی کوچک و ریز باشند و چشم به راحتی بتواند آن‌ها را از هم متمایز کند. همچنین اگر کلمات بیش از اندازه درشت باشند سرعت مطالعه را کاهش داده و موجب خستگی زودرس برای مطالعه کننده و در آینده موجب عادت به کلمات درشت برای کودک می‌گردد. برای کودکان اندازهٔ فونت بین ۱۴ و ۱۶ است.

فاصله سطرها نیز در انتخاب کتاب کودک باید مورد توجه قرار گیرد. نزدیک بودن بیش از اندازه سطرهای کتاب به یکدیگر، کودکان را در خواندن کتاب دچار مشکل می‌کند. در کتاب‌های مخصوص کودکان فاصلهٔ سطرهای کتاب و همچنین فاصلهٔ واژه‌ها از یکدیگر باید به اندازه کافی زیاد باشد تا در خواندن سطرها، سطر بعدی جا نیفتاده و خوانده شود.

اندازه هر سطر نیز باید متناسب با سطح و توانایی کودک باشد. کودکان به سطرهای کوتاه و با معنی نیاز دارند، سطرهای طولانی و جملات پیچیده برای کودک مناسب نیست، زیرا برای درک مفهوم جمله، کودک باید گروه‌های کلمات مربوط به هم را که ساختار یک جمله را تشکیل می‌دهند درک کند.

۵) توجه به علایق و سلیقه کودکان

یکی دیگر از مهم‌ترین شاخص‌ها در انتخاب کتاب مناسب برای کودکان در نظر گرفتن علاقه و سلیقه کودکان است. انتخاب کتاب نباید به نحوی باشد که کودک احساس نماید، والدین بدون توجه به خواست و علاقه او کتاب‌های مورد نیاز او را تهیه می‌نمایند؛ چرا که شرط اصلی در مطالعه یک کتاب، علاقه و انگیزه برای آن اثر است و قطعاً کتابی که مورد علاقه کودک نباشد نمی‌تواند انگیزه ای برای مطالعه ایجاد نماید.

اصرار به کودک برای انتخاب و مطالعه کتابی خاص، نتیجه معکوس دارد و موجب آزردگی و عدم رغبت کودکان به مطالعه می‌شود، لذا بهترین شیوه در لحاظ کردن سلیقه کودکان، مشارکت آنان در خرید کتاب است. بهتر است به هنگام حضور در نمایشگاه‌های کتاب و کتابفروشی های مختلف، کودک را به همراه خود ببریم تا در زمان خرید به صورت غیر مستقیم به او مشاوره دهیم تا او با اختیار خود اقدام به انتخاب کتاب نماید.

مشخصات کتاب‌های مورد علاقه کودکان عبارت است از:

تطابق با درک و فهم کودک: کودکان به کتاب‌هایی علاقه مند هستند که مطابق درک و فهم آنان نوشته شده باشد. برای انجام این امر شناخت کودکان و ویژگی‌های منحصر به فرد او امری ضروری است. برخی از کودکان نسبت به کودکان همسن خود جلوتر هستند و برخی دیگر درک پایین تری دارند لذا کتاب باید بر اساس ویژگی و توانایی خاص آن کودک انتخاب شود.

ارتباط موضوع با محیط زندگی کودک: ملموس بودن موضوع و اتفاقات برای کودک می‌تواند در جذب و علاقه کودک به کتاب نقش مهمی داشته باشد.

هیجان انگیز بوده و به حیوانات اطراف کودک مربوط باشد: چون کودک حیوانات و موضوعات هیجان انگیز را دوست دارد، بنابراین مطالب کتابی که به زندگی حیوانات، مخصوصاً حیواناتی که در محیط او زندگی می‌کنند، می‌تواند برای او جذاب باشد و نیز با داشتن حوادث و اتفاقات مهیج، نیاز به هیجان کودک را ارضاء کند.

سبک نگارش ساده و قابل فهم: شیوه و سبک نگارش در جذب و علاقه کودکان بسیار تاثیرگذار است. کتابی که به زبان ساده و قابل فهم برای کودک نوشته شده و دارای عبارات کوتاه و درست می‌باشد برای کودک مفیدتر است.

شادی و نشاط کودک: محتوای کتابی که در کودک شادی ایجاد کند و یا پایان خوشایند و مسرت بخشی داشته باشد، بیشتر مورد توجه کودک است. بنابراین قهرمان داستان کتاب کودک نباید بمیرد، مغلوب شود و یا مرتکب اشتباه جبران ناپذیری گردد، زیرا کودک به قهرمان داستان علاقه مند است و خود را جای او می‌گذارد و حاضر نیست شکست، مرگ و خطای جبران ناپذیر او را به چشم ببیند.

پرهیز از نصیحت و انتقال مستقیم مفاهیم: کودکان دوست دارند مفاهیم اخلاقی و ارزشی به صورت غیر مستقیم به آن‌ها انتقال داده شود. مطالبی که به صورت نصیحت و بطور مستقیم به آن‌ها گفته شود با استقبال آن مواجه نمی‌شود.

۶) توجه به محتوای کتاب

محتوای کتاب باید دارای مطالب آموزشی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در موضوعات مختلف، همچون ارزش‌های اخلاقی، فرهنگی، ملی، مذهبی و علمی باشد. بطور مثال برای اینکه کودک در آینده انسانی موفق و ارزشمند برای جامعه و خانواده خود باشد، باید بسیاری از ارزش‌های اخلاقی مثل شجاعت، ایثار، گذشت، نوع دوستی، مهرورزی و… را با مطالعه داستان‌ها و یا کتاب‌های مختلفی که این ارزش‌ها را به صورت غیر مستقیم ارائه می‌نمایند، آموزش ببیند.

انتخاب کتابی با موضوعات منفی و غیر ارزشی و نامناسب می‌تواند تاثیرات منفی در بلندمدت به لحاظ تغییر ارزش‌های انسانی در کودک ایجاد نماید. بطور مثال کتاب‌هایی که بیش از اندازه به خشونت و زد و خورد می‌پردازد و محوریت داستان و شخصیت اصلی آن فردی خشن و زورگو است، می‌تواند موجب تغییر رفتار کودکان به سمت خشونت و پرخاشگری شود.

شخصیت‌های بکار رفته در داستان و یا محتوای کتاب باید به گونه ای انتخاب شود که در مرحله اول بتواند با کودک ارتباط و انس برقرار نماید و در مرحله بعد تصمیمات درست خود را در موقعیت‌های مختلف به کودک آموزش دهد. شخصیت‌ها باید شجاعانه برای زنده ماندن و موفقیت تلاش کرده و در تمام مراحل از اصول و ارزش‌های اخلاقی پیروی کنند.

مطالب ارائه شده در کتاب کودک باید در سطح فهم کودکان باشد یعنی نیازها، تجربه‌ها و توانایی‌های هر گروه سنی را مورد توجه کامل قرار داده باشد. چنین کتابی باید آموزش‌های غیر مستقیم را بیشتر مد نظر داشته و کمتر حاوی شعارها، پندها و اندرزهای مستقیم باشد. بیان کتاب کودک هم باید یکدست و منسجم بوده و پیام آن تکراری، ضعیف یا بدآموز نباشد.

هرگاه کتاب کودک ترجمه ای از یک متن است، یا بخشی از متن یک کتاب در آن آورده شده، باید به دقت و صحت آن اطمینان داشت. همچنان که در یک کتاب خوب کودک، نباید اثری از اقتباس‌های نابجا و بازنویسی‌های نامتناسب، به چشم بیاید. برای کودکان بویژه در گروه‌های سنی پایین، بهتر است در حد امکان، از کلمه‌ها و جمله‌های موزون استفاده شود و این کلمه‌ها و جمله‌ها، به اندازه کافی و لازم، در سرتاسر کتاب تکرار شود. بطورکلی چگونگی شکل و ظرفیت ارائه و محتوای کتاب‌های کودکان و نوجوانان باید به گونه ای باشد که آن‌ها را به مطالعه ترغیب و تشویق کند، نه اینکه آنان را نسبت به خواندن هر کتاب دیگری هم دلسرد نماید.

عامل مهم دیگر در بررسی محتوای کتاب رعایت خلاقیت نویسنده و تصویرگر کتاب در نگارش و تصویرسازی موضوعات است. محتوای خلاقانه موجب می‌شود که، خواندن کتاب برای کودک هیجان انگیز و جالب باشد. رعایت خلاقیت در بیان موضوعات کتاب، شخصیت پردازی، باورپذیری و حل مشکلات و دغدغه‌های شخصیت اصلی کتاب، می‌تواند در جذابیت و علاقه مندی کودک برای مطالعه مکرر آن اثر تاثیرگذار باشد.

بهتر است کتاب در آغاز با ارائه اطلاعات مختصر در زمینه شخصیت اصلی داستان، اسامی و محل زندگی آنان، کودک را وارد محتوای کتاب نماید. اطلاعات اضافی موجب خستگی و عدم جذابیت کتاب می‌گردد. پس بهتر است برای انتخاب کتاب چند خط اول کتاب توسط والدین مطالعه گردد تا میزان جذابیت آغاز کتاب مشخص گردد.

نکته: دقت در صفحه عنوان کتاب، فهرست مندرجات و مطالعه مختصر مقدمه کتاب کمک بزرگی به انتخاب کتاب خواهد نمود. اولین گام در بررسی یک کتاب مطالعه فهرست مندرجات و صفحه عنوان کتاب می‌باشد که به نوعی نقشه راهنمای کتاب می‌باشد.

۷) تعداد صفحات

تعداد صفحات کتاب از شاخص‌های مهم انتخاب کتاب است. کتاب‌هایی که دارای نوشته و عکس بطور همزمان می‌باشند، باید بین ۲۵ تا ۳۵ صفحه باشند و کتاب‌های مصور برای خردسالان که فاقد نوشته می‌باشند، نباید بیشتر از ۱۶ صفحه باشند. کتاب‌هایی که دارای صفحات زیاد و خارج از حوصله کودک می‌باشند زمینه لازم را برای خستگی و در نهایت عدم علاقه کودک به مطالعه را فراهم می‌آورند.

با افزایش سن کودک و عبور از کودکی به نوجوانی به ترتیب تعداد صفحات کتاب نیز باید افزایش یابد. بطور مشخص کودکانی که در مراحل اولیه انس و ارتباط با کتاب قرار دارند از مطالعه کتاب‌های با صفحات و نوشتار زیاد احساس خستگی و دل زدگی می‌نمایند. بهتر است در این موارد از کتاب‌هایی که صفحات و نوشته‌های کمتر و تصاویر بیشتر بهره می‌گیرند، استفاده نمود.

یکی از وظایف اصلی والدین، انتخاب کتاب خوب و مناسب برای کودکان است. کودکان با توجه به ویژگی‌های سنی، تحصیلی و بر اساس پاسخ‌هایی که برای سؤالات و کنجکاوی‌هایشان دریافت می‌کنند؛ چگونگی زندگی، افکار و شخصیت خود را شکل می‌دهند. کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای تربیتی برای کودکان می‌باشد و از آنجایی که کتابخوانی عادتی است که از کودکی در انسان نهادینه می‌گردد، توجه به انتخاب کتاب مناسب برای کودکان و خرید آن می‌تواند زمینه ایجاد انگیزه بیشتر در کودکان برای مطالعه کتاب را فراهم آورد.

انتخاب کتاب برای کودکان به دو شکل اصلی انجام می‌پذیرد. در نوع اول والدین به تنهایی و بدون حضور کودک، اقدام به خرید و انتخاب کتاب می‌نمایند. در نوع دوم والدین همراه کودک به کتابفروشی ها و یا نمایشگاه‌های کتاب می‌روند. در این صورت والدین باید دقت نمایند، موارد مهم در انتخاب کتاب را به صورت مشاوره در اختیار کودک قرار دهند، تا او با نظر خود کتاب‌های مورد علاقه‌اش را انتخاب نماید. توجه داشته باشید که هرگز نباید کودکتان را اجبار به خرید کتاب مورد علاقه خود نمایید؛ بلکه باید کودک با سلیقه خود کتاب‌ها را انتخاب نماید و شما می‌توانید در این کار به او مشاوره بدهید.

نکته ای که بزرگسالان را بطور دائم درگیر خود می‌کند این است که آیا انتخاب‌های آنان درست بوده و یا کودکان نیز از این انتخاب‌ها راضی هستند یا خیر؟ بزرگسالان همیشه از موضع و با اهداف خود دست به انتخاب کتاب می‌زنند، کودکان نیز بر اساس علایق خود کتاب انتخاب می‌نمایند. آنچه اهمیت دارد این است مواضع کودک و والدین به هم نزدیک شود تا بهترین انتخاب برای خرید کتاب صورت پذیرد.

در ادامه شما می‌توانید با نکاتی آشنا شوید که به پدر و مادرها در انتخاب کتاب مناسب برای کودکان، و به نویسندگان و ناشران کتاب‌های کودک برای تألیف و نشر، کمک خواهد کرد.

مواردی که در انتخاب کتاب باید به آن توجه کرد عبارت‌اند از:

۱) جذابیت در بیان مطلب

این موضوع را می‌توان با این سؤال شروع کرد که، آیا محتوای کتاب، مهیج و با مزه و جالب است؟ و یا اینکه جذاب بودن محتوای کتاب چه نقشی در ایجاد علاقه و انگیزه در کودک برای مطالعه کتاب ایجاد می‌نماید؟ باید بدانیم که هر موضوعی را می‌توان برای کودکان توضیح داد و تشریح کرد، اما نکته مهم آن است که این توضیح و تشریح به چه شکلی در محتوای کتاب بیان شود. آنچه که باعث می‌شود کودک علیرغم سختی و خستگی ناشی از مطالعه، کتاب را با اشتیاق ورق بزند و تا آخر بخواند؛ بیان شیرین و با مزه داستان است. کتاب داستان باید مهیج و خنده دار باشد ولی کتاب علمی باید جالب و قابل فهم باشد. مهیج به آن معنی نیست که موضوع کتاب حتماً کارآگاهی و ماجراجویانه باشد، بلکه باید داستان به گونه ای نوشته شده باشد که کودک بدون مقاومت و با اشتیاق فراوان، علاقه مند به مطالعه کتاب تا انتهای آن باشد.

همچنین منظور از موضوع خنده دار و بامزه، موضوعات خنده دار سطحی و کم اهمیت نیست؛ بلکه باید مفهومی را در پس خود انتقال دهد. یک کتاب علمی نیز وقتی جالب و جذاب است، که کسل کننده نباشد و کودک را با اطلاعات و اخبار خود خسته نکند، بلکه موجب شود تا کودک با علاقه کتاب را مطالعه نماید و به دانش خود در آن موضوع بیافزاید.

بزرگسالان و والدین بطور معمول محتوای کتابی را ارزشمند تلقی می‌کنند که درون مایه اخلاقی داشته باشد، حال آنکه کودکان بطور معمول از محتوا و درون مایه آثاری که به نصیحت و هدایت مستقیم بپردازند، دوری می‌جویند. بنابراین نکته مهم در انتخاب محتوا برای کودکان، انتقال غیر مستقیم مضامین ارزشی و اخلاقی و تطابق درون مایه کتاب با نیازهای کودک می‌باشد، که والدین باید به آن توجه نمایند.

جذابیت در بیان محتوا برای گروه‌های سنی کودکان و خردسالان

کودکان در سنین مختلف نیازها و علایق متفاوتی دارند. کودکان پیش دبستانی با کودکان سال‌های پایان دبستان و خردسالان دارای دنیای متفاوت و نیازهای مطالعاتی مخصوص به خود هستند. بسیار اتفاق می‌افتد که پدر و مادری برای کودک پیش دبستانی خود کتابی را انتخاب می‌نمایند که فراتر از ظرفیت‌های شناختی اوست و بیشتر مناسب کودکان دبستانی است و بالعکس. باید توجه داشته داشت یک کتاب ممکن است دارای محتوای مناسب، نثر شیوا، ظاهری جذاب و داستانی دلنشین باشد، ولی برای گروه سنی کودک شما مناسب نباشد، در حالی که همین کتاب برای گروه سنی دیگر، کتاب بسیار مناسبی باشد. انتخاب نادرست کتاب بالاتر و یا کمتر از گروه سنی مناسب کودک، می‌تواند موجب بیزاری و ناراحتی کودک از مطالعه گردد.

کودکان از سن ۶ ماهگی تا ۱۱ سالگی به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

گروه الف: سال‌های قبل از دبستان

گروه ب: سال‌های آغاز دبستان (کلاس‌های اول، دوم و سوم)

گروه ج: سال‌های پایان دبستان (کلاس‌های چهارم و پنجم)

بطور معمول برای گروه سنی الف (به دلیل آنکه کودکان سال به سال تغییرات مختلفی می‌کنند) کتاب‌های آنان بر اساس سن کودکان نیز تقسیم بندی می‌شود و در برخی از کتاب‌ها روی جلد نوشته می‌شود که این کتاب برای گروه سنی الف و چه سنی مناسب است.

ویژگی‌های کودکان گروه الف (قبل از ورود به مدرسه)

کودکان در این دوره پیشرفتی سریع در زبان آموزی دارند و از وزن و قافیه و تکرار الفاظ لذت می‌برند. قصه‌هایی که قطعات تکراری دارند بی اندازه مورد توجه آنان است. این گروه از کودکان دوست دارند خود را به جای قهرمان داستان بگذارند، بنابراین مادر می‌تواند (در زمان خواندن داستان برای کودک) گاهی نام او را به جای شخصیت اصلی داستان به کار ببرد. کودک در این دوره بسیار کنجکاو است و از داستان‌هایی که درباره زندگی روزمره، اسباب بازی‌ها، مردم و حیوانات باشد لذت می‌برد. او سخن گفتن حیوانات، گیاهان و اشیاء را می‌پذیرد و از عوامل تخیلی دلنشین لذت می‌برد.

ویژگی‌های کودکان گروه ب (۷ تا ۱۰ ساله)

در این دوره کودک، خواندن و نوشتن را می‌آموزد و اولین تجربه‌هایش در مطالعه باید لذت بخش و موفقیت آمیز باشد. زبان نگارش کتاب‌های مورد علاقه کودک باید ساده و روان باشد. او در داستان‌ها، احتیاج به پایان خوش و عدالت شاعرانه دارد و حس عدالت طلبی‌اش پرورش می‌یابد. تعداد کتاب‌های خوانده شده، کم کم برای او مهم می‌شود و از جمع آوری کتاب‌ها لذت می‌برد. او از حل معماها و کتاب‌های اسرارآمیز لذت می‌برد، طنز و شوخی نیز برای او لذت بخش است و ماجراهای تخیلی را به خوبی درک می‌کند. در این سنین کودکان در پی یافتن پاسخ برای سؤالات خود هستند. موضوعات مختلف مثل شرح حال‌ها، مردم سرزمین‌های ناشناخته و داستان‌های پرماجرا مورد علاقه این گروه سنی است.

ویژگی‌های کودکان گروه ج (۱۰ و ۱۱ ساله)

در این سنین که سال‌های توجه خاص به تغییرات بدنی است، تفاوت جنسی در کودکان قابل درک است. تفاوت سلیقه در بین پسران و دختران همچنان ادامه می‌یابد. در این مرحله بیشتر از هر وقت دیگر کودکان مطالعه می‌کنند، در حالی که امکان مطالعه یک جانبه، یعنی فقط داستان‌های حیوانات، داستان‌های ماجرایی و یا افسانه‌ها وجود دارد. در این سنین به علت رشد درک زمان و مکان، توجه بیشتری به تاریخ پیدا می‌کنند و به جنبه‌های مختلف یک موضوع می‌توانند بیاندیشند. در اواخر این دوره چون دیگر از والدین تقلید نمی‌کنند، گاهی به مخالفت با آن‌ها بر می‌خیزند، که نباید موجب تعجب و نگرانی والدین قرار گیرد، بلکه باید والدین به نقش همسالان و گروه‌های کلاسی کودک توجه بیشتری داشته باشند.

۲) کیفیت ظاهری کتاب

کتاب باید ظاهری زیبا و کودک پسند داشته باشد. برای کودکان کتاب در درجه اولشی ای است که می‌توان آن را لمس کرد. صفحات و جلد کتاب را می‌توان احساس کرد، می‌توان آن را ورق زد و صفحه معینی از آن را باز کرد. کتابی که دارای صحافی خوبی است، این امکان را می‌دهد که کودک در وضعیت‌های مختلف بدون آسیب جدی به کتاب آن را مطالعه نماید. باید در نظر گرفت که کتاب‌های خوب و مورد علاقه کودک بارها و بارها توسط او خوانده خواهند شد و اگر کتاب دارای صحافی و کاغذ نامناسبی باشد خیلی سریع از دور خارج می‌شود. بنابراین کتاب خوب با کمیت محدود بهتر از کتاب بی کیفیت با کمیت بالا است.

کودکان برای انتخاب کتاب ابتدا جذب ظاهر آن می‌شوند، به عبارتی ارزش گذاری به محتوای کتاب و مطالعه آن از سوی کودک، تا حدود زیادی به ترکیب ظاهری و آراستگی کتاب بستگی دارد.

نکته: دقت نمایید گوشه کتاب‌های کودک گرد باشد تا آسیبی به او نرسد.

زمانی که کودک تصمیم به انتخاب کتابی می‌گیرد، ابتدا به جلد کتاب خیره می‌شود تا بتواند از آن ارتباط بگیرد، او قضاوت درباره خواندنی بودن کتاب را از جلدش آغاز می‌کند. متاسفانه در بیشتر کتاب‌ها از طرح جلدی جذاب، صفحه عنوان و آستر بدرقه مناسب خبری نیست و هیچ ارتباط منطقی بین طرح روی جلد و محتوای کتاب وجود ندارد. این مسئله موجب سردرگمی کودک در انتخاب کتاب مناسب می‌گردد که والدین در این گونه موارد باید کودکان را راهنمایی کنند.

بدون شک قطع و اندازه کتاب در زیبا شدن و خوشایند بودن آن بسیار مؤثر است. ولی در انتخاب قطع کتاب علاوه بر زیبایی به موارد زیر نیز باید دقت نمود:

خصوصیات کودک: کودک بیشتر از کتابی لذت می‌برد، که برای او قابل حمل بوده و نگه داشتن و ورق زدن آن برایش آسان باشد.

کتاب خاص، قطع خاص: بعضی از موضوعات کتاب‌های کودکان به قطع خاصی نیاز دارند. بطور مثال برای کتابی با موضوع وسایل نقلیه بهتر از است از قطع آلبومی استفاده شود و یا برای کتاب‌های مرجع بطور معمول از قطع بزرگ‌تر از معمول استفاده می‌شود تا از قطر و سنگینی کتاب کاسته شود.

در انتها، کیفیت کاغذ استفاده شده در کتاب در جذب کودک و افزایش کیفیت چاپ و استفاده مکرر از کتاب برای کودکان بسیار تاثیرگذار است که باید به آن توجه شود.

۳) تصاویر کتاب

کتاب خردسالان باید پر از تصاویر با رنگ‌های شاد و براق و نوشته‌های کم باشد. البته کتابی که برای کودکان بزرگ‌تر نوشته می‌شود مانند کودکان ۱۰ یا ۱۱ ساله باید به نسبت از تصاویر کمتر و نوشته‌های بیشتری برخوردار باشد. بنابراین وجود تصاویر در کتاب‌های کودکان امری اجتناب ناپذیر است که از روند مطالعه حمایت می‌کند و باید به اندازه کافی از زیبایی و جذابیت برخوردار باشد.

کودکان از طریق تصاویر می‌توانند راحت تر و سریع تر بفهمند که موضوع کتاب در چه مورد است، کدام شخصیت‌ها نقش‌های مهمی دارند، چه کاری می‌کنند و کجا هستند. تصاویر همچنین یک افق معنایی را روی کودکان می‌گشایند که انتظار کلمات خاصی از آن می‌رود. تصاویر می‌توانند موضوع متن را بیان کنند و جهت یابی در مورد اشخاص، عملکردها و اماکن خاص را نشان دهند. در کتاب‌های کودک تصاویر باعث می‌شود که متن کمتری در صفحه نوشته شود و این رابطه تا آنجا پیش می‌رود که کودک در هر صفحه و در کنار یک تصویر، تنها مجبور به خواندن یک جمله باشد، همان طور که در بسیاری از کتاب‌های مصور به چشم می‌خورد.

کارکردهای تصویر در کتاب کودکان عبارت است از:

کمک به درک بهتر موضوع و داستان کتاب.

کمک به تصویرسازی ذهنی کودک از محتوای کتاب.

تصویر، علاقه به متن را در کودک بر می‌انگیزد.

کمک به زیبایی ظاهری و بصری کتاب و جذاب نمودن آن برای کودکان.

کم کردن نوشته‌های اضافی با ارائه مفاهیم مختلف از طریق تصویر در کتاب.

نکته حاضر اهمیت در تصویر کتاب کودک، برقراری ارتباط بین متن و تصویر است. این ارتباط می‌تواند منجر به جذابیت کتاب و در نتیجه علاقمندی کودکان به مطالعه مکرر آن اثر شود.

خلاقیت تصویرساز و آشنایی او با روحیات کودکان می‌تواند در این امر موجب موفقیت در خلق تصاویر جذاب برای کودکان گردد. اهمیت تصویر از آن منظر است که هر تصویر را با ۱۰۰۰ کلمه برابر می‌دانند، پس انتخاب تصاویر درست کمک بزرگی به انتقال مفاهیم کتاب می‌کند. کارشناسان برای تصویر در کتاب کودکان نیز اهمیت ویژه ای قائل‌اند، زیرا کودک اصولاً افکاری تجسمی و تصویری دارد. بنابراین کتاب کودک هم باید از چنین خصیصه ای برخوردار باشد. به تجربه ثابت شده که هرچه سن کودک کمتر باشد، اهمیت کتاب او افزون تر می‌شود. به همین جهت هم، برای گروه‌های سنی پایین، کتاب مصور توصیه شده است. البته نقاشی این گونه کتاب‌ها هم باید روشن و واضح، فاقد ابهام و دارای رنگ‌های زنده و زیبا باشد و نیز تصاویر به تفهیم موضوع کتاب به کودک کمک کند. سبک نقاشی هم باید با سطح رشد کودکان تناسب داشته باشد.

تصاویر در کتاب‌های کودکان باید دارای شرایطی باشند، که عبارت است از:

ارزش هنری داشته باشند: باید به خاطر داشت که تصاویر در کتاب‌های کودکان، بخصوص در کتاب‌های تصویری بیش از متن در تربیت ذوق و حس زیباپسندی خوانندگان مؤثر هستند.

پرورش ذوق کودک: تصاویر باید زیبا و پرورش دهندهٔ ذوق و خلاقیت سازنده کودکان باشد. کودکان تصاویر کودکانه را نمی‌پسندند و بیشتر دوست دارند احساس کنند که، هنرمند برای فهم هنری آن‌ها ارزش قائل است.

پرهیز از رنگ آمیزی تند و زننده: بر خلاف عقیده متداول، که بچه‌ها از رنگ آمیزی تند لذت می‌برند، تحقیقات نشان داده که هماهنگی رنگ‌ها و تصاویر در مورد کودکان بیش از رنگ‌های تند و متنوع مؤثر است.

انطباق با موضوع کتاب: گویایی و وضوح تصاویر و انطباق آن با موضوع کتاب مسئله بسیار مهمی است، زیرا تصاویر در کتاب‌های کودکان در واقع کلید درک مفاهیم هستند، بخصوص در کتاب‌های غیر داستانی و کتاب‌های تصویری برای کودکانی که هنوز کتاب نمی‌خوانند؛ بسیار حائز اهمیت است. تصویرها و موضوع باید چنان منطبق و همزمان تدوین و تنظیم شده باشند که بزرگسالان موضوع، و خردسالان تصویرها را بخوانند. از این رو کودکان ترجیح می‌دهند که تصویر در همان صفحه یا مقابل همان داستانی باشد که شرح داده می‌شود.

تصاویر متناسب با درک اطفال: تصاویر باید متناسب با درک اطفال باشد، زیرا درک کودکان در سنین مختلف و احتیاجات روانی آنان در زمان‌های گوناگون فرق می‌کند. خردسالان بسیار واقع بین هستند و در نتیجه از تصویری لذت می‌برند که به طبیعت و آنچه برایشان آشناست بیشتر شباهت دارد. از طرح‌های عجیب و در هم تنیده چیزی نمی‌فهمند، زیرا تجربه ای ندارند.

لذت بخشی تصاویر: همان گونه که ما انتظار داریم خواندن متن به کودک لذت تجربهٔ آثار ادبی را بدهد؛ از تصویر نیز انتظار داریم که کودک را در لذت‌های بصری و هنری خود سهیم کند و در عین حال ذائقه هنری او را پرورش دهد.

۴) نثر روان و شیوا

یکی دیگر از مهم‌ترین مباحث در انتخاب کتاب کودک، نثر روان و زیبای کودکانه و فونت قلم نوشتاری مناسب است. دقت در این موضوع موجب علاقه و رغبت کودکان به مطالعه می‌گردد. به لحاظ نوشتاری شیوه‌های مختلف نگارش وجود دارد، ولی کودکان در ابتدا به یک خط واضح، خوانا و به اندازه کافی درشت نیاز دارند.

بهترین تجربه در ارتباط با شیوهٔ نگارش برای مبتدیان، نگارش ساده چاپی است. در این نوع نگارش حروف الفبا به همان شکلی نوشته می‌شوند که کودکان آموخته‌اند. از آنجا که امروزه همهٔ کودکان در مدارس خواندن و نوشتن خط و متون چاپی را فرا می‌گیرند و تحریری نوشتن را بعدها می‌آموزند، بهتر است کتابی را که شما برای کودک انتخاب می‌کنید از خط درسی او تبعیت نماید.

کودکان در ابتدا به خط و نوشته ای احتیاج دارند که از درشتی و اندازه کافی برخوردار باشد و به تدریج با پیشرفت توانایی‌های کودک در خواندن اندازهٔ فونت کلمات می‌تواند کوچک تر شود. ولی اصل کلی در انتخاب اندازهٔ فونت آن است که نباید خیلی کوچک و ریز باشند و چشم به راحتی بتواند آن‌ها را از هم متمایز کند. همچنین اگر کلمات بیش از اندازه درشت باشند سرعت مطالعه را کاهش داده و موجب خستگی زودرس برای مطالعه کننده و در آینده موجب عادت به کلمات درشت برای کودک می‌گردد. برای کودکان اندازهٔ فونت بین ۱۴ و ۱۶ است.

فاصله سطرها نیز در انتخاب کتاب کودک باید مورد توجه قرار گیرد. نزدیک بودن بیش از اندازه سطرهای کتاب به یکدیگر، کودکان را در خواندن کتاب دچار مشکل می‌کند. در کتاب‌های مخصوص کودکان فاصلهٔ سطرهای کتاب و همچنین فاصلهٔ واژه‌ها از یکدیگر باید به اندازه کافی زیاد باشد تا در خواندن سطرها، سطر بعدی جا نیفتاده و خوانده شود.

اندازه هر سطر نیز باید متناسب با سطح و توانایی کودک باشد. کودکان به سطرهای کوتاه و با معنی نیاز دارند، سطرهای طولانی و جملات پیچیده برای کودک مناسب نیست، زیرا برای درک مفهوم جمله، کودک باید گروه‌های کلمات مربوط به هم را که ساختار یک جمله را تشکیل می‌دهند درک کند.

۵) توجه به علایق و سلیقه کودکان

یکی دیگر از مهم‌ترین شاخص‌ها در انتخاب کتاب مناسب برای کودکان در نظر گرفتن علاقه و سلیقه کودکان است. انتخاب کتاب نباید به نحوی باشد که کودک احساس نماید، والدین بدون توجه به خواست و علاقه او کتاب‌های مورد نیاز او را تهیه می‌نمایند؛ چرا که شرط اصلی در مطالعه یک کتاب، علاقه و انگیزه برای آن اثر است و قطعاً کتابی که مورد علاقه کودک نباشد نمی‌تواند انگیزه ای برای مطالعه ایجاد نماید.

اصرار به کودک برای انتخاب و مطالعه کتابی خاص، نتیجه معکوس دارد و موجب آزردگی و عدم رغبت کودکان به مطالعه می‌شود، لذا بهترین شیوه در لحاظ کردن سلیقه کودکان، مشارکت آنان در خرید کتاب است. بهتر است به هنگام حضور در نمایشگاه‌های کتاب و کتابفروشی های مختلف، کودک را به همراه خود ببریم تا در زمان خرید به صورت غیر مستقیم به او مشاوره دهیم تا او با اختیار خود اقدام به انتخاب کتاب نماید.

مشخصات کتاب‌های مورد علاقه کودکان عبارت است از:

تطابق با درک و فهم کودک: کودکان به کتاب‌هایی علاقه مند هستند که مطابق درک و فهم آنان نوشته شده باشد. برای انجام این امر شناخت کودکان و ویژگی‌های منحصر به فرد او امری ضروری است. برخی از کودکان نسبت به کودکان همسن خود جلوتر هستند و برخی دیگر درک پایین تری دارند لذا کتاب باید بر اساس ویژگی و توانایی خاص آن کودک انتخاب شود.

ارتباط موضوع با محیط زندگی کودک: ملموس بودن موضوع و اتفاقات برای کودک می‌تواند در جذب و علاقه کودک به کتاب نقش مهمی داشته باشد.

هیجان انگیز بوده و به حیوانات اطراف کودک مربوط باشد: چون کودک حیوانات و موضوعات هیجان انگیز را دوست دارد، بنابراین مطالب کتابی که به زندگی حیوانات، مخصوصاً حیواناتی که در محیط او زندگی می‌کنند، می‌تواند برای او جذاب باشد و نیز با داشتن حوادث و اتفاقات مهیج، نیاز به هیجان کودک را ارضاء کند.

سبک نگارش ساده و قابل فهم: شیوه و سبک نگارش در جذب و علاقه کودکان بسیار تاثیرگذار است. کتابی که به زبان ساده و قابل فهم برای کودک نوشته شده و دارای عبارات کوتاه و درست می‌باشد برای کودک مفیدتر است.

شادی و نشاط کودک: محتوای کتابی که در کودک شادی ایجاد کند و یا پایان خوشایند و مسرت بخشی داشته باشد، بیشتر مورد توجه کودک است. بنابراین قهرمان داستان کتاب کودک نباید بمیرد، مغلوب شود و یا مرتکب اشتباه جبران ناپذیری گردد، زیرا کودک به قهرمان داستان علاقه مند است و خود را جای او می‌گذارد و حاضر نیست شکست، مرگ و خطای جبران ناپذیر او را به چشم ببیند.

پرهیز از نصیحت و انتقال مستقیم مفاهیم: کودکان دوست دارند مفاهیم اخلاقی و ارزشی به صورت غیر مستقیم به آن‌ها انتقال داده شود. مطالبی که به صورت نصیحت و بطور مستقیم به آن‌ها گفته شود با استقبال آن مواجه نمی‌شود.

۶) توجه به محتوای کتاب

محتوای کتاب باید دارای مطالب آموزشی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در موضوعات مختلف، همچون ارزش‌های اخلاقی، فرهنگی، ملی، مذهبی و علمی باشد. بطور مثال برای اینکه کودک در آینده انسانی موفق و ارزشمند برای جامعه و خانواده خود باشد، باید بسیاری از ارزش‌های اخلاقی مثل شجاعت، ایثار، گذشت، نوع دوستی، مهرورزی و… را با مطالعه داستان‌ها و یا کتاب‌های مختلفی که این ارزش‌ها را به صورت غیر مستقیم ارائه می‌نمایند، آموزش ببیند.

انتخاب کتابی با موضوعات منفی و غیر ارزشی و نامناسب می‌تواند تاثیرات منفی در بلندمدت به لحاظ تغییر ارزش‌های انسانی در کودک ایجاد نماید. بطور مثال کتاب‌هایی که بیش از اندازه به خشونت و زد و خورد می‌پردازد و محوریت داستان و شخصیت اصلی آن فردی خشن و زورگو است، می‌تواند موجب تغییر رفتار کودکان به سمت خشونت و پرخاشگری شود.

شخصیت‌های بکار رفته در داستان و یا محتوای کتاب باید به گونه ای انتخاب شود که در مرحله اول بتواند با کودک ارتباط و انس برقرار نماید و در مرحله بعد تصمیمات درست خود را در موقعیت‌های مختلف به کودک آموزش دهد. شخصیت‌ها باید شجاعانه برای زنده ماندن و موفقیت تلاش کرده و در تمام مراحل از اصول و ارزش‌های اخلاقی پیروی کنند.

مطالب ارائه شده در کتاب کودک باید در سطح فهم کودکان باشد یعنی نیازها، تجربه‌ها و توانایی‌های هر گروه سنی را مورد توجه کامل قرار داده باشد. چنین کتابی باید آموزش‌های غیر مستقیم را بیشتر مد نظر داشته و کمتر حاوی شعارها، پندها و اندرزهای مستقیم باشد. بیان کتاب کودک هم باید یکدست و منسجم بوده و پیام آن تکراری، ضعیف یا بدآموز نباشد.

هرگاه کتاب کودک ترجمه ای از یک متن است، یا بخشی از متن یک کتاب در آن آورده شده، باید به دقت و صحت آن اطمینان داشت. همچنان که در یک کتاب خوب کودک، نباید اثری از اقتباس‌های نابجا و بازنویسی‌های نامتناسب، به چشم بیاید. برای کودکان بویژه در گروه‌های سنی پایین، بهتر است در حد امکان، از کلمه‌ها و جمله‌های موزون استفاده شود و این کلمه‌ها و جمله‌ها، به اندازه کافی و لازم، در سرتاسر کتاب تکرار شود. بطورکلی چگونگی شکل و ظرفیت ارائه و محتوای کتاب‌های کودکان و نوجوانان باید به گونه ای باشد که آن‌ها را به مطالعه ترغیب و تشویق کند، نه اینکه آنان را نسبت به خواندن هر کتاب دیگری هم دلسرد نماید.

عامل مهم دیگر در بررسی محتوای کتاب رعایت خلاقیت نویسنده و تصویرگر کتاب در نگارش و تصویرسازی موضوعات است. محتوای خلاقانه موجب می‌شود که، خواندن کتاب برای کودک هیجان انگیز و جالب باشد. رعایت خلاقیت در بیان موضوعات کتاب، شخصیت پردازی، باورپذیری و حل مشکلات و دغدغه‌های شخصیت اصلی کتاب، می‌تواند در جذابیت و علاقه مندی کودک برای مطالعه مکرر آن اثر تاثیرگذار باشد.

بهتر است کتاب در آغاز با ارائه اطلاعات مختصر در زمینه شخصیت اصلی داستان، اسامی و محل زندگی آنان، کودک را وارد محتوای کتاب نماید. اطلاعات اضافی موجب خستگی و عدم جذابیت کتاب می‌گردد. پس بهتر است برای انتخاب کتاب چند خط اول کتاب توسط والدین مطالعه گردد تا میزان جذابیت آغاز کتاب مشخص گردد.

نکته: دقت در صفحه عنوان کتاب، فهرست مندرجات و مطالعه مختصر مقدمه کتاب کمک بزرگی به انتخاب کتاب خواهد نمود. اولین گام در بررسی یک کتاب مطالعه فهرست مندرجات و صفحه عنوان کتاب می‌باشد که به نوعی نقشه راهنمای کتاب می‌باشد.

۷) تعداد صفحات

تعداد صفحات کتاب از شاخص‌های مهم انتخاب کتاب است. کتاب‌هایی که دارای نوشته و عکس بطور همزمان می‌باشند، باید بین ۲۵ تا ۳۵ صفحه باشند و کتاب‌های مصور برای خردسالان که فاقد نوشته می‌باشند، نباید بیشتر از ۱۶ صفحه باشند. کتاب‌هایی که دارای صفحات زیاد و خارج از حوصله کودک می‌باشند زمینه لازم را برای خستگی و در نهایت عدم علاقه کودک به مطالعه را فراهم می‌آورند.

با افزایش سن کودک و عبور از کودکی به نوجوانی به ترتیب تعداد صفحات کتاب نیز باید افزایش یابد. بطور مشخص کودکانی که در مراحل اولیه انس و ارتباط با کتاب قرار دارند از مطالعه کتاب‌های با صفحات و نوشتار زیاد احساس خستگی و دل زدگی می‌نمایند. بهتر است در این موارد از کتاب‌هایی که صفحات و نوشته‌های کمتر و تصاویر بیشتر بهره می‌گیرند، استفاده نمود.

یکی از وظایف اصلی والدین، انتخاب کتاب خوب و مناسب برای کودکان است. کودکان با توجه به ویژگی‌های سنی، تحصیلی و بر اساس پاسخ‌هایی که برای سؤالات و کنجکاوی‌هایشان دریافت می‌کنند؛ چگونگی زندگی، افکار و شخصیت خود را شکل می‌دهند. کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای تربیتی برای کودکان می‌باشد و از آنجایی که کتابخوانی عادتی است که از کودکی در انسان نهادینه می‌گردد، توجه به انتخاب کتاب مناسب برای کودکان و خرید آن می‌تواند زمینه ایجاد انگیزه بیشتر در کودکان برای مطالعه کتاب را فراهم آورد.

انتخاب کتاب برای کودکان به دو شکل اصلی انجام می‌پذیرد. در نوع اول والدین به تنهایی و بدون حضور کودک، اقدام به خرید و انتخاب کتاب می‌نمایند. در نوع دوم والدین همراه کودک به کتابفروشی ها و یا نمایشگاه‌های کتاب می‌روند. در این صورت والدین باید دقت نمایند، موارد مهم در انتخاب کتاب را به صورت مشاوره در اختیار کودک قرار دهند، تا او با نظر خود کتاب‌های مورد علاقه‌اش را انتخاب نماید. توجه داشته باشید که هرگز نباید کودکتان را اجبار به خرید کتاب مورد علاقه خود نمایید؛ بلکه باید کودک با سلیقه خود کتاب‌ها را انتخاب نماید و شما می‌توانید در این کار به او مشاوره بدهید.

نکته ای که بزرگسالان را بطور دائم درگیر خود می‌کند این است که آیا انتخاب‌های آنان درست بوده و یا کودکان نیز از این انتخاب‌ها راضی هستند یا خیر؟ بزرگسالان همیشه از موضع و با اهداف خود دست به انتخاب کتاب می‌زنند، کودکان نیز بر اساس علایق خود کتاب انتخاب می‌نمایند. آنچه اهمیت دارد این است مواضع کودک و والدین به هم نزدیک شود تا بهترین انتخاب برای خرید کتاب صورت پذیرد.

در ادامه شما می‌توانید با نکاتی آشنا شوید که به پدر و مادرها در انتخاب کتاب مناسب برای کودکان، و به نویسندگان و ناشران کتاب‌های کودک برای تألیف و نشر، کمک خواهد کرد.

مواردی که در انتخاب کتاب باید به آن توجه کرد عبارت‌اند از:

۱) جذابیت در بیان مطلب

این موضوع را می‌توان با این سؤال شروع کرد که، آیا محتوای کتاب، مهیج و با مزه و جالب است؟ و یا اینکه جذاب بودن محتوای کتاب چه نقشی در ایجاد علاقه و انگیزه در کودک برای مطالعه کتاب ایجاد می‌نماید؟ باید بدانیم که هر موضوعی را می‌توان برای کودکان توضیح داد و تشریح کرد، اما نکته مهم آن است که این توضیح و تشریح به چه شکلی در محتوای کتاب بیان شود. آنچه که باعث می‌شود کودک علیرغم سختی و خستگی ناشی از مطالعه، کتاب را با اشتیاق ورق بزند و تا آخر بخواند؛ بیان شیرین و با مزه داستان است. کتاب داستان باید مهیج و خنده دار باشد ولی کتاب علمی باید جالب و قابل فهم باشد. مهیج به آن معنی نیست که موضوع کتاب حتماً کارآگاهی و ماجراجویانه باشد، بلکه باید داستان به گونه ای نوشته شده باشد که کودک بدون مقاومت و با اشتیاق فراوان، علاقه مند به مطالعه کتاب تا انتهای آن باشد.

همچنین منظور از موضوع خنده دار و بامزه، موضوعات خنده دار سطحی و کم اهمیت نیست؛ بلکه باید مفهومی را در پس خود انتقال دهد. یک کتاب علمی نیز وقتی جالب و جذاب است، که کسل کننده نباشد و کودک را با اطلاعات و اخبار خود خسته نکند، بلکه موجب شود تا کودک با علاقه کتاب را مطالعه نماید و به دانش خود در آن موضوع بیافزاید.

بزرگسالان و والدین بطور معمول محتوای کتابی را ارزشمند تلقی می‌کنند که درون مایه اخلاقی داشته باشد، حال آنکه کودکان بطور معمول از محتوا و درون مایه آثاری که به نصیحت و هدایت مستقیم بپردازند، دوری می‌جویند. بنابراین نکته مهم در انتخاب محتوا برای کودکان، انتقال غیر مستقیم مضامین ارزشی و اخلاقی و تطابق درون مایه کتاب با نیازهای کودک می‌باشد، که والدین باید به آن توجه نمایند.

جذابیت در بیان محتوا برای گروه‌های سنی کودکان و خردسالان

کودکان در سنین مختلف نیازها و علایق متفاوتی دارند. کودکان پیش دبستانی با کودکان سال‌های پایان دبستان و خردسالان دارای دنیای متفاوت و نیازهای مطالعاتی مخصوص به خود هستند. بسیار اتفاق می‌افتد که پدر و مادری برای کودک پیش دبستانی خود کتابی را انتخاب می‌نمایند که فراتر از ظرفیت‌های شناختی اوست و بیشتر مناسب کودکان دبستانی است و بالعکس. باید توجه داشته داشت یک کتاب ممکن است دارای محتوای مناسب، نثر شیوا، ظاهری جذاب و داستانی دلنشین باشد، ولی برای گروه سنی کودک شما مناسب نباشد، در حالی که همین کتاب برای گروه سنی دیگر، کتاب بسیار مناسبی باشد. انتخاب نادرست کتاب بالاتر و یا کمتر از گروه سنی مناسب کودک، می‌تواند موجب بیزاری و ناراحتی کودک از مطالعه گردد.

کودکان از سن ۶ ماهگی تا ۱۱ سالگی به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

گروه الف: سال‌های قبل از دبستان

گروه ب: سال‌های آغاز دبستان (کلاس‌های اول، دوم و سوم)

گروه ج: سال‌های پایان دبستان (کلاس‌های چهارم و پنجم)

بطور معمول برای گروه سنی الف (به دلیل آنکه کودکان سال به سال تغییرات مختلفی می‌کنند) کتاب‌های آنان بر اساس سن کودکان نیز تقسیم بندی می‌شود و در برخی از کتاب‌ها روی جلد نوشته می‌شود که این کتاب برای گروه سنی الف و چه سنی مناسب است.

ویژگی‌های کودکان گروه الف (قبل از ورود به مدرسه)

کودکان در این دوره پیشرفتی سریع در زبان آموزی دارند و از وزن و قافیه و تکرار الفاظ لذت می‌برند. قصه‌هایی که قطعات تکراری دارند بی اندازه مورد توجه آنان است. این گروه از کودکان دوست دارند خود را به جای قهرمان داستان بگذارند، بنابراین مادر می‌تواند (در زمان خواندن داستان برای کودک) گاهی نام او را به جای شخصیت اصلی داستان به کار ببرد. کودک در این دوره بسیار کنجکاو است و از داستان‌هایی که درباره زندگی روزمره، اسباب بازی‌ها، مردم و حیوانات باشد لذت می‌برد. او سخن گفتن حیوانات، گیاهان و اشیاء را می‌پذیرد و از عوامل تخیلی دلنشین لذت می‌برد.

ویژگی‌های کودکان گروه ب (۷ تا ۱۰ ساله)

در این دوره کودک، خواندن و نوشتن را می‌آموزد و اولین تجربه‌هایش در مطالعه باید لذت بخش و موفقیت آمیز باشد. زبان نگارش کتاب‌های مورد علاقه کودک باید ساده و روان باشد. او در داستان‌ها، احتیاج به پایان خوش و عدالت شاعرانه دارد و حس عدالت طلبی‌اش پرورش می‌یابد. تعداد کتاب‌های خوانده شده، کم کم برای او مهم می‌شود و از جمع آوری کتاب‌ها لذت می‌برد. او از حل معماها و کتاب‌های اسرارآمیز لذت می‌برد، طنز و شوخی نیز برای او لذت بخش است و ماجراهای تخیلی را به خوبی درک می‌کند. در این سنین کودکان در پی یافتن پاسخ برای سؤالات خود هستند. موضوعات مختلف مثل شرح حال‌ها، مردم سرزمین‌های ناشناخته و داستان‌های پرماجرا مورد علاقه این گروه سنی است.

ویژگی‌های کودکان گروه ج (۱۰ و ۱۱ ساله)

در این سنین که سال‌های توجه خاص به تغییرات بدنی است، تفاوت جنسی در کودکان قابل درک است. تفاوت سلیقه در بین پسران و دختران همچنان ادامه می‌یابد. در این مرحله بیشتر از هر وقت دیگر کودکان مطالعه می‌کنند، در حالی که امکان مطالعه یک جانبه، یعنی فقط داستان‌های حیوانات، داستان‌های ماجرایی و یا افسانه‌ها وجود دارد. در این سنین به علت رشد درک زمان و مکان، توجه بیشتری به تاریخ پیدا می‌کنند و به جنبه‌های مختلف یک موضوع می‌توانند بیاندیشند. در اواخر این دوره چون دیگر از والدین تقلید نمی‌کنند، گاهی به مخالفت با آن‌ها بر می‌خیزند، که نباید موجب تعجب و نگرانی والدین قرار گیرد، بلکه باید والدین به نقش همسالان و گروه‌های کلاسی کودک توجه بیشتری داشته باشند.

۲) کیفیت ظاهری کتاب

کتاب باید ظاهری زیبا و کودک پسند داشته باشد. برای کودکان کتاب در درجه اولشی ای است که می‌توان آن را لمس کرد. صفحات و جلد کتاب را می‌توان احساس کرد، می‌توان آن را ورق زد و صفحه معینی از آن را باز کرد. کتابی که دارای صحافی خوبی است، این امکان را می‌دهد که کودک در وضعیت‌های مختلف بدون آسیب جدی به کتاب آن را مطالعه نماید. باید در نظر گرفت که کتاب‌های خوب و مورد علاقه کودک بارها و بارها توسط او خوانده خواهند شد و اگر کتاب دارای صحافی و کاغذ نامناسبی باشد خیلی سریع از دور خارج می‌شود. بنابراین کتاب خوب با کمیت محدود بهتر از کتاب بی کیفیت با کمیت بالا است.

کودکان برای انتخاب کتاب ابتدا جذب ظاهر آن می‌شوند، به عبارتی ارزش گذاری به محتوای کتاب و مطالعه آن از سوی کودک، تا حدود زیادی به ترکیب ظاهری و آراستگی کتاب بستگی دارد.

نکته: دقت نمایید گوشه کتاب‌های کودک گرد باشد تا آسیبی به او نرسد.

زمانی که کودک تصمیم به انتخاب کتابی می‌گیرد، ابتدا به جلد کتاب خیره می‌شود تا بتواند از آن ارتباط بگیرد، او قضاوت درباره خواندنی بودن کتاب را از جلدش آغاز می‌کند. متاسفانه در بیشتر کتاب‌ها از طرح جلدی جذاب، صفحه عنوان و آستر بدرقه مناسب خبری نیست و هیچ ارتباط منطقی بین طرح روی جلد و محتوای کتاب وجود ندارد. این مسئله موجب سردرگمی کودک در انتخاب کتاب مناسب می‌گردد که والدین در این گونه موارد باید کودکان را راهنمایی کنند.

بدون شک قطع و اندازه کتاب در زیبا شدن و خوشایند بودن آن بسیار مؤثر است. ولی در انتخاب قطع کتاب علاوه بر زیبایی به موارد زیر نیز باید دقت نمود:

خصوصیات کودک: کودک بیشتر از کتابی لذت می‌برد، که برای او قابل حمل بوده و نگه داشتن و ورق زدن آن برایش آسان باشد.

کتاب خاص، قطع خاص: بعضی از موضوعات کتاب‌های کودکان به قطع خاصی نیاز دارند. بطور مثال برای کتابی با موضوع وسایل نقلیه بهتر از است از قطع آلبومی استفاده شود و یا برای کتاب‌های مرجع بطور معمول از قطع بزرگ‌تر از معمول استفاده می‌شود تا از قطر و سنگینی کتاب کاسته شود.

در انتها، کیفیت کاغذ استفاده شده در کتاب در جذب کودک و افزایش کیفیت چاپ و استفاده مکرر از کتاب برای کودکان بسیار تاثیرگذار است که باید به آن توجه شود.

۳) تصاویر کتاب

کتاب خردسالان باید پر از تصاویر با رنگ‌های شاد و براق و نوشته‌های کم باشد. البته کتابی که برای کودکان بزرگ‌تر نوشته می‌شود مانند کودکان ۱۰ یا ۱۱ ساله باید به نسبت از تصاویر کمتر و نوشته‌های بیشتری برخوردار باشد. بنابراین وجود تصاویر در کتاب‌های کودکان امری اجتناب ناپذیر است که از روند مطالعه حمایت می‌کند و باید به اندازه کافی از زیبایی و جذابیت برخوردار باشد.

کودکان از طریق تصاویر می‌توانند راحت تر و سریع تر بفهمند که موضوع کتاب در چه مورد است، کدام شخصیت‌ها نقش‌های مهمی دارند، چه کاری می‌کنند و کجا هستند. تصاویر همچنین یک افق معنایی را روی کودکان می‌گشایند که انتظار کلمات خاصی از آن می‌رود. تصاویر می‌توانند موضوع متن را بیان کنند و جهت یابی در مورد اشخاص، عملکردها و اماکن خاص را نشان دهند. در کتاب‌های کودک تصاویر باعث می‌شود که متن کمتری در صفحه نوشته شود و این رابطه تا آنجا پیش می‌رود که کودک در هر صفحه و در کنار یک تصویر، تنها مجبور به خواندن یک جمله باشد، همان طور که در بسیاری از کتاب‌های مصور به چشم می‌خورد.

کارکردهای تصویر در کتاب کودکان عبارت است از:

کمک به درک بهتر موضوع و داستان کتاب.

کمک به تصویرسازی ذهنی کودک از محتوای کتاب.

تصویر، علاقه به متن را در کودک بر می‌انگیزد.

کمک به زیبایی ظاهری و بصری کتاب و جذاب نمودن آن برای کودکان.

کم کردن نوشته‌های اضافی با ارائه مفاهیم مختلف از طریق تصویر در کتاب.

نکته حاضر اهمیت در تصویر کتاب کودک، برقراری ارتباط بین متن و تصویر است. این ارتباط می‌تواند منجر به جذابیت کتاب و در نتیجه علاقمندی کودکان به مطالعه مکرر آن اثر شود.

خلاقیت تصویرساز و آشنایی او با روحیات کودکان می‌تواند در این امر موجب موفقیت در خلق تصاویر جذاب برای کودکان گردد. اهمیت تصویر از آن منظر است که هر تصویر را با ۱۰۰۰ کلمه برابر می‌دانند، پس انتخاب تصاویر درست کمک بزرگی به انتقال مفاهیم کتاب می‌کند. کارشناسان برای تصویر در کتاب کودکان نیز اهمیت ویژه ای قائل‌اند، زیرا کودک اصولاً افکاری تجسمی و تصویری دارد. بنابراین کتاب کودک هم باید از چنین خصیصه ای برخوردار باشد. به تجربه ثابت شده که هرچه سن کودک کمتر باشد، اهمیت کتاب او افزون تر می‌شود. به همین جهت هم، برای گروه‌های سنی پایین، کتاب مصور توصیه شده است. البته نقاشی این گونه کتاب‌ها هم باید روشن و واضح، فاقد ابهام و دارای رنگ‌های زنده و زیبا باشد و نیز تصاویر به تفهیم موضوع کتاب به کودک کمک کند. سبک نقاشی هم باید با سطح رشد کودکان تناسب داشته باشد.

تصاویر در کتاب‌های کودکان باید دارای شرایطی باشند، که عبارت است از:

ارزش هنری داشته باشند: باید به خاطر داشت که تصاویر در کتاب‌های کودکان، بخصوص در کتاب‌های تصویری بیش از متن در تربیت ذوق و حس زیباپسندی خوانندگان مؤثر هستند.

پرورش ذوق کودک: تصاویر باید زیبا و پرورش دهندهٔ ذوق و خلاقیت سازنده کودکان باشد. کودکان تصاویر کودکانه را نمی‌پسندند و بیشتر دوست دارند احساس کنند که، هنرمند برای فهم هنری آن‌ها ارزش قائل است.

پرهیز از رنگ آمیزی تند و زننده: بر خلاف عقیده متداول، که بچه‌ها از رنگ آمیزی تند لذت می‌برند، تحقیقات نشان داده که هماهنگی رنگ‌ها و تصاویر در مورد کودکان بیش از رنگ‌های تند و متنوع مؤثر است.

انطباق با موضوع کتاب: گویایی و وضوح تصاویر و انطباق آن با موضوع کتاب مسئله بسیار مهمی است، زیرا تصاویر در کتاب‌های کودکان در واقع کلید درک مفاهیم هستند، بخصوص در کتاب‌های غیر داستانی و کتاب‌های تصویری برای کودکانی که هنوز کتاب نمی‌خوانند؛ بسیار حائز اهمیت است. تصویرها و موضوع باید چنان منطبق و همزمان تدوین و تنظیم شده باشند که بزرگسالان موضوع، و خردسالان تصویرها را بخوانند. از این رو کودکان ترجیح می‌دهند که تصویر در همان صفحه یا مقابل همان داستانی باشد که شرح داده می‌شود.

تصاویر متناسب با درک اطفال: تصاویر باید متناسب با درک اطفال باشد، زیرا درک کودکان در سنین مختلف و احتیاجات روانی آنان در زمان‌های گوناگون فرق می‌کند. خردسالان بسیار واقع بین هستند و در نتیجه از تصویری لذت می‌برند که به طبیعت و آنچه برایشان آشناست بیشتر شباهت دارد. از طرح‌های عجیب و در هم تنیده چیزی نمی‌فهمند، زیرا تجربه ای ندارند.

لذت بخشی تصاویر: همان گونه که ما انتظار داریم خواندن متن به کودک لذت تجربهٔ آثار ادبی را بدهد؛ از تصویر نیز انتظار داریم که کودک را در لذت‌های بصری و هنری خود سهیم کند و در عین حال ذائقه هنری او را پرورش دهد.

۴) نثر روان و شیوا

یکی دیگر از مهم‌ترین مباحث در انتخاب کتاب کودک، نثر روان و زیبای کودکانه و فونت قلم نوشتاری مناسب است. دقت در این موضوع موجب علاقه و رغبت کودکان به مطالعه می‌گردد. به لحاظ نوشتاری شیوه‌های مختلف نگارش وجود دارد، ولی کودکان در ابتدا به یک خط واضح، خوانا و به اندازه کافی درشت نیاز دارند.

بهترین تجربه در ارتباط با شیوهٔ نگارش برای مبتدیان، نگارش ساده چاپی است. در این نوع نگارش حروف الفبا به همان شکلی نوشته می‌شوند که کودکان آموخته‌اند. از آنجا که امروزه همهٔ کودکان در مدارس خواندن و نوشتن خط و متون چاپی را فرا می‌گیرند و تحریری نوشتن را بعدها می‌آموزند، بهتر است کتابی را که شما برای کودک انتخاب می‌کنید از خط درسی او تبعیت نماید.

کودکان در ابتدا به خط و نوشته ای احتیاج دارند که از درشتی و اندازه کافی برخوردار باشد و به تدریج با پیشرفت توانایی‌های کودک در خواندن اندازهٔ فونت کلمات می‌تواند کوچک تر شود. ولی اصل کلی در انتخاب اندازهٔ فونت آن است که نباید خیلی کوچک و ریز باشند و چشم به راحتی بتواند آن‌ها را از هم متمایز کند. همچنین اگر کلمات بیش از اندازه درشت باشند سرعت مطالعه را کاهش داده و موجب خستگی زودرس برای مطالعه کننده و در آینده موجب عادت به کلمات درشت برای کودک می‌گردد. برای کودکان اندازهٔ فونت بین ۱۴ و ۱۶ است.

فاصله سطرها نیز در انتخاب کتاب کودک باید مورد توجه قرار گیرد. نزدیک بودن بیش از اندازه سطرهای کتاب به یکدیگر، کودکان را در خواندن کتاب دچار مشکل می‌کند. در کتاب‌های مخصوص کودکان فاصلهٔ سطرهای کتاب و همچنین فاصلهٔ واژه‌ها از یکدیگر باید به اندازه کافی زیاد باشد تا در خواندن سطرها، سطر بعدی جا نیفتاده و خوانده شود.

اندازه هر سطر نیز باید متناسب با سطح و توانایی کودک باشد. کودکان به سطرهای کوتاه و با معنی نیاز دارند، سطرهای طولانی و جملات پیچیده برای کودک مناسب نیست، زیرا برای درک مفهوم جمله، کودک باید گروه‌های کلمات مربوط به هم را که ساختار یک جمله را تشکیل می‌دهند درک کند.

۵) توجه به علایق و سلیقه کودکان

یکی دیگر از مهم‌ترین شاخص‌ها در انتخاب کتاب مناسب برای کودکان در نظر گرفتن علاقه و سلیقه کودکان است. انتخاب کتاب نباید به نحوی باشد که کودک احساس نماید، والدین بدون توجه به خواست و علاقه او کتاب‌های مورد نیاز او را تهیه می‌نمایند؛ چرا که شرط اصلی در مطالعه یک کتاب، علاقه و انگیزه برای آن اثر است و قطعاً کتابی که مورد علاقه کودک نباشد نمی‌تواند انگیزه ای برای مطالعه ایجاد نماید.

اصرار به کودک برای انتخاب و مطالعه کتابی خاص، نتیجه معکوس دارد و موجب آزردگی و عدم رغبت کودکان به مطالعه می‌شود، لذا بهترین شیوه در لحاظ کردن سلیقه کودکان، مشارکت آنان در خرید کتاب است. بهتر است به هنگام حضور در نمایشگاه‌های کتاب و کتابفروشی های مختلف، کودک را به همراه خود ببریم تا در زمان خرید به صورت غیر مستقیم به او مشاوره دهیم تا او با اختیار خود اقدام به انتخاب کتاب نماید.

مشخصات کتاب‌های مورد علاقه کودکان عبارت است از:

تطابق با درک و فهم کودک: کودکان به کتاب‌هایی علاقه مند هستند که مطابق درک و فهم آنان نوشته شده باشد. برای انجام این امر شناخت کودکان و ویژگی‌های منحصر به فرد او امری ضروری است. برخی از کودکان نسبت به کودکان همسن خود جلوتر هستند و برخی دیگر درک پایین تری دارند لذا کتاب باید بر اساس ویژگی و توانایی خاص آن کودک انتخاب شود.

ارتباط موضوع با محیط زندگی کودک: ملموس بودن موضوع و اتفاقات برای کودک می‌تواند در جذب و علاقه کودک به کتاب نقش مهمی داشته باشد.

هیجان انگیز بوده و به حیوانات اطراف کودک مربوط باشد: چون کودک حیوانات و موضوعات هیجان انگیز را دوست دارد، بنابراین مطالب کتابی که به زندگی حیوانات، مخصوصاً حیواناتی که در محیط او زندگی می‌کنند، می‌تواند برای او جذاب باشد و نیز با داشتن حوادث و اتفاقات مهیج، نیاز به هیجان کودک را ارضاء کند.

سبک نگارش ساده و قابل فهم: شیوه و سبک نگارش در جذب و علاقه کودکان بسیار تاثیرگذار است. کتابی که به زبان ساده و قابل فهم برای کودک نوشته شده و دارای عبارات کوتاه و درست می‌باشد برای کودک مفیدتر است.

شادی و نشاط کودک: محتوای کتابی که در کودک شادی ایجاد کند و یا پایان خوشایند و مسرت بخشی داشته باشد، بیشتر مورد توجه کودک است. بنابراین قهرمان داستان کتاب کودک نباید بمیرد، مغلوب شود و یا مرتکب اشتباه جبران ناپذیری گردد، زیرا کودک به قهرمان داستان علاقه مند است و خود را جای او می‌گذارد و حاضر نیست شکست، مرگ و خطای جبران ناپذیر او را به چشم ببیند.

پرهیز از نصیحت و انتقال مستقیم مفاهیم: کودکان دوست دارند مفاهیم اخلاقی و ارزشی به صورت غیر مستقیم به آن‌ها انتقال داده شود. مطالبی که به صورت نصیحت و بطور مستقیم به آن‌ها گفته شود با استقبال آن مواجه نمی‌شود.

۶) توجه به محتوای کتاب

محتوای کتاب باید دارای مطالب آموزشی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در موضوعات مختلف، همچون ارزش‌های اخلاقی، فرهنگی، ملی، مذهبی و علمی باشد. بطور مثال برای اینکه کودک در آینده انسانی موفق و ارزشمند برای جامعه و خانواده خود باشد، باید بسیاری از ارزش‌های اخلاقی مثل شجاعت، ایثار، گذشت، نوع دوستی، مهرورزی و… را با مطالعه داستان‌ها و یا کتاب‌های مختلفی که این ارزش‌ها را به صورت غیر مستقیم ارائه می‌نمایند، آموزش ببیند.

انتخاب کتابی با موضوعات منفی و غیر ارزشی و نامناسب می‌تواند تاثیرات منفی در بلندمدت به لحاظ تغییر ارزش‌های انسانی در کودک ایجاد نماید. بطور مثال کتاب‌هایی که بیش از اندازه به خشونت و زد و خورد می‌پردازد و محوریت داستان و شخصیت اصلی آن فردی خشن و زورگو است، می‌تواند موجب تغییر رفتار کودکان به سمت خشونت و پرخاشگری شود.

شخصیت‌های بکار رفته در داستان و یا محتوای کتاب باید به گونه ای انتخاب شود که در مرحله اول بتواند با کودک ارتباط و انس برقرار نماید و در مرحله بعد تصمیمات درست خود را در موقعیت‌های مختلف به کودک آموزش دهد. شخصیت‌ها باید شجاعانه برای زنده ماندن و موفقیت تلاش کرده و در تمام مراحل از اصول و ارزش‌های اخلاقی پیروی کنند.

مطالب ارائه شده در کتاب کودک باید در سطح فهم کودکان باشد یعنی نیازها، تجربه‌ها و توانایی‌های هر گروه سنی را مورد توجه کامل قرار داده باشد. چنین کتابی باید آموزش‌های غیر مستقیم را بیشتر مد نظر داشته و کمتر حاوی شعارها، پندها و اندرزهای مستقیم باشد. بیان کتاب کودک هم باید یکدست و منسجم بوده و پیام آن تکراری، ضعیف یا بدآموز نباشد.

هرگاه کتاب کودک ترجمه ای از یک متن است، یا بخشی از متن یک کتاب در آن آورده شده، باید به دقت و صحت آن اطمینان داشت. همچنان که در یک کتاب خوب کودک، نباید اثری از اقتباس‌های نابجا و بازنویسی‌های نامتناسب، به چشم بیاید. برای کودکان بویژه در گروه‌های سنی پایین، بهتر است در حد امکان، از کلمه‌ها و جمله‌های موزون استفاده شود و این کلمه‌ها و جمله‌ها، به اندازه کافی و لازم، در سرتاسر کتاب تکرار شود. بطورکلی چگونگی شکل و ظرفیت ارائه و محتوای کتاب‌های کودکان و نوجوانان باید به گونه ای باشد که آن‌ها را به مطالعه ترغیب و تشویق کند، نه اینکه آنان را نسبت به خواندن هر کتاب دیگری هم دلسرد نماید.

عامل مهم دیگر در بررسی محتوای کتاب رعایت خلاقیت نویسنده و تصویرگر کتاب در نگارش و تصویرسازی موضوعات است. محتوای خلاقانه موجب می‌شود که، خواندن کتاب برای کودک هیجان انگیز و جالب باشد. رعایت خلاقیت در بیان موضوعات کتاب، شخصیت پردازی، باورپذیری و حل مشکلات و دغدغه‌های شخصیت اصلی کتاب، می‌تواند در جذابیت و علاقه مندی کودک برای مطالعه مکرر آن اثر تاثیرگذار باشد.

بهتر است کتاب در آغاز با ارائه اطلاعات مختصر در زمینه شخصیت اصلی داستان، اسامی و محل زندگی آنان، کودک را وارد محتوای کتاب نماید. اطلاعات اضافی موجب خستگی و عدم جذابیت کتاب می‌گردد. پس بهتر است برای انتخاب کتاب چند خط اول کتاب توسط والدین مطالعه گردد تا میزان جذابیت آغاز کتاب مشخص گردد.

نکته: دقت در صفحه عنوان کتاب، فهرست مندرجات و مطالعه مختصر مقدمه کتاب کمک بزرگی به انتخاب کتاب خواهد نمود. اولین گام در بررسی یک کتاب مطالعه فهرست مندرجات و صفحه عنوان کتاب می‌باشد که به نوعی نقشه راهنمای کتاب می‌باشد.

۷) تعداد صفحات

تعداد صفحات کتاب از شاخص‌های مهم انتخاب کتاب است. کتاب‌هایی که دارای نوشته و عکس بطور همزمان می‌باشند، باید بین ۲۵ تا ۳۵ صفحه باشند و کتاب‌های مصور برای خردسالان که فاقد نوشته می‌باشند، نباید بیشتر از ۱۶ صفحه باشند. کتاب‌هایی که دارای صفحات زیاد و خارج از حوصله کودک می‌باشند زمینه لازم را برای خستگی و در نهایت عدم علاقه کودک به مطالعه را فراهم می‌آورند.

با افزایش سن کودک و عبور از کودکی به نوجوانی به ترتیب تعداد صفحات کتاب نیز باید افزایش یابد. بطور مشخص کودکانی که در مراحل اولیه انس و ارتباط با کتاب قرار دارند از مطالعه کتاب‌های با صفحات و نوشتار زیاد احساس خستگی و دل زدگی می‌نمایند. بهتر است در این موارد از کتاب‌هایی که صفحات و نوشته‌های کمتر و تصاویر بیشتر بهره می‌گیرند، استفاده نمود.